Dziłghą́ʼí

"Wikiibíídiiya" bitsʼą́ą́dę́ę́ʼ
(saad "Dziłghą́ʼí Bikéyah" hasínítą́ą́ʼ)
Diné łaʼ ádaaníigo éí ázhí Dziłghą́ą́ʼí éí White Mountain Apache óolyé, daaní. Nááná łaʼ ádaaníigo éí tʼáá átʼé Western Apache óolyé daaníigo yaa dahalneʼ łeh. Áko ákótʼéego naaki ałʼąą átʼéego baa haneʼígíí hólǫ́. Nááná łaʼ Bílaʼ Ashdlaʼii Chiricahua Apache deiłnínígíí éí doo Dziłghą́ą́ʼí daolyée da, jó bí éí Chíshí daolyé.


Dziłghą́ą́ʼí Dineʼé bidah naatʼaʼí bikʼi siʼánígíí.
Bitsį́ʼ yishtłizhii San Carlos Apache wolyéígíí biseal.
Bitsį́ʼ yishtłizhii Tonto Apache wolyénígíí biseal.
Bitsįį yishtłizhii Shádiʼááh dóó Eʼeʼaahjí W.B.A.di kéédahatʼínígíí bikéyah
tʼáá dah siʼąą ńtʼę́ę́ʼ beʼelyaaígíí

Dziłghą́ʼí Dineʼé éí Bílaʼ Ashdlaʼii Dineʼé Hoozdo Hahoodzo biyiʼdi White Riverjí bikéyahígíí óolyé, áádóó Bitsį́ʼ yishtłizhii Dineʼé ałdóʼ danilį́. Hoozdo Hahoodzojí bí bikéyah ákǫ́ǫ́ biyiʼjí hazʼą́ągo hólǫ́. Bikéyahígíí éí Bilagáana Bizaadjígo ádeiłní, Fort Apache Indian Reservation deiyózhíi łeh. Áádóó bízhiʼígíí éí White Mountain Apache Tribe of the Fort Apache Reservation yee ádadoojí.

Bitsįʼ Yishtłizhii San Carlosjí kéédahatʼínígíí éí Dziłghą́ʼí-White Riverjí kéédahatʼínígíí yił kʼé daʼahidiníí dóó tʼáá ałah tʼáá bí bizaad nilínígíí ałdóʼ yee yádaałtiʼ. Díí saadígíí éí Athabaskan languagejí (Southern Athabaskan language) atah yisdzoh (bizaadígíí éí tʼáá kʼasdą́ą́ʼ Diné Bizaad bee yáʼátiʼ nahalingo tʼáá bí bizaad nilínígíí yee yádaałtiʼ).

Dziłghą́ʼí Dineʼé daʼnaazhjááʼígíí[łahgo áshłééh | łahgo áshłééh]

Dziłghą́ʼí, Dził Łigaiijiʼ kéédahatʼínígíí naaki dah shijaa’[1]:

  • Dził Łigaii Eʼeʼaahjí kéédahatʼínígíí éí Łį́į́nábáha Dineʼé, azhí éí "Łąąho Naabaahii"jiʼ níigo o’a yiłni
  • Dził Łigaii Haʼaʼaahjí kéédahatʼínígíí éí Dził Ghą́ʼ, azhí éí "Dził bikáaʼgi bílaʼashdlaʼii dabighanígíí"jiʼ oo’a yiłni.

Cibecuedi Dziłghą́ʼ daʼhikááhígíí. Saad Cibecue éí Naakaii bizaad bitsʼąądę́ę́ʼígíí átʼé. Dziłghą́ʼí bizaadjiʼ éí Dishchíí Bikoh nííhgo oolyé:

  • Dziłghą́ʼí Gołkizhn wolyéhígíí éí, "Bikáaʼgi yishtłizhígíí" daalyé. Díí éí dził neelį́į́hgo, dził bąąhdi gad bee halkiishígíí tʼáá haní.
  • Dziłghą́ʼí Tłʼohkʼadigain, Tłʼohkʼadigain Bikoh Indee daalyéhígíí éí, "Tłʼooh bikooh bidaaʼgoʼ hólónígíí"ji níihgo oolyéegi átʼé?
  • Cibecuejiʼ Dziłghą́ʼí dabighan ałdóʼ łá Dziłghą́ʼé, Dził Tʼaadn daalyéego dabighan. Dził Tʼaadnjiʼ níihgo éí "Dził biniistsʼaahdiʼ"jiʼ níihgo oolyé.

San Carlos Apache éí Tsékʼáádn daalyé, Dziłghą́ʼí bizaadjiʼ.

  • Dziłghą́ʼí Nadah Dogalniné wolyéhígíí éí, "Mescal yistłʼin Dineʼé/Mescal dooʼhalnííhíʼ Dineʼé" (Mescal éí bizhééʼ hólóní oolyé).
  • Dziłghą́ʼí Tsékʼáádn/Tsandee Dotʼán wolyéhígíí éí, "Kǫʼ Dineʼé bitsį́į́hgoʼ"jiʼ níihgo oolyé. yiisígíí San Carlos Dineʼé.
  • Dziłghą́ʼí Tʼiisibaan/Tʼiis Tsebán wolyéhígíí éí, "Tsé bitaah tsʼis łibaʼígíí"jiʼ níihgo oolyé.
  • Dziłghą́ʼí Tséjìné wolyéhígíí éí, "Tséjiʼjiní"jiʼ níihgo oolyé.
  • Dziłghą́ʼí Tsé Binestʼiʼé wolyéhígíí éí, "Tsé ałhééntʼíʼ"jiʼ níihgo oolyé.

Tonto Apache daalyéhígíí éí Dilzhę́ʼé daalyé. Saad "Tonto" éí Naakaii bizaad átʼé, Dooʼahaalyąąhgoʼ oolyé. Tʼáá Dziłghą́ʼí nidi ákótʼéego daboozhí.

  • Dziłghą́ʼí Dasziné Dasdaayé Indee wolyéhígíí éí, "Dahsání daʼsidahʼʼDineʼé"jiʼ níihgo oolyé.
  • Dziłghą́ʼí Tú Dotłʼizh Indee wolyéhígíí éí, " dootłʼizhi Dineʼé"ji níihgo oolyé.
  • Dziłghą́ʼí Dotłʼizhi HaʼitʼIndee wolyhéígíí éí, "Dootłʼizhí habitiin Dineʼé"ji níihgo oolyé.
  • Dziłghą́ʼí Tsé Hichii Indee wolyéhígíí éí, "Tsé Kiichiiʼ Dineʼé"ji níihgo oolyé.

Southern Tonto Apache daʼhiikááhígíí ákwíigo shį́į́h daʼhiikááh nitʼę́ę́ʼ.

  • Dziłghą́ʼí Tsé Nołtłʼizhn wolyéhígíí éí, "Tsé Noltłʼizhnii Dineʼé"ji nííhgo oolyé
  • Dziłghą́ʼí Dil Zhęʼé wolyéhígíí éí, "Bizhítsózí"ji níihgo oolyé.

Łáhjiʼ Dziłghą́ʼí daʼhiikááhígíí éí bizhí doo bił bééhózin da, doo hólóodǫʼ ishjį́ʼgo (ashdlaʼgo bizhí doo beeʼhózindaʼ).

Dilzhíʼí Dineʼé éí Dziłghą́ʼí yiiłtááh nidaʼnééh nitʼę́ę́ʼ, tʼááłáʼí áádaʼdinééh łééh nitʼę́ę́ʼ. hʼooʼdaʼ hólį́į́hgo kéedahatʼį́ nitʼę́ę́ʼ. Bilagáana dóó Naakai łį́į́ʼ bił nidaʼdiijááʼígíí éí doo bił béédahózingo Yavapai Apaches; éí doodaiiʼ éí, Yuma Apaches déíłníí niiʼę́ę́h. Naʼan Dilzhíʼí Tó Ntsʼósíkooh yiikʼiʼjiʼgo kéédahatʼínígíí bilagáana bizaadjiʼ Yuma Apaches; éí doodaiiʼ éí, Mohave Apaches déíłníí nítʼę́ę́ʼ.[2]

Dííshjį́į́góó Dziłghą́ʼí bikéyah hadaasdzooígíí[łahgo áshłééh | łahgo áshłééh]

Dziłghą́ʼí bikéyah Fort Apache Indian Reservation[łahgo áshłééh | łahgo áshłééh]

Dziłghą́ʼí bikéyah Fort Apache Indian Reservation wolyéhígíí éí Hoozdo Hahoodzo biyiʼdi haʼdoodzo. Kéyahígíí éí 2,627.608 dikʼą́ tsin sitʼą́ áníłtso 4,805.474 km²). 12,429 Dziłghą́ʼí bikéyahdi kéédahatʼínígíí éí 2000 biyihah yę́ędą́ą́ʼ Bílaʼashdlaʼii daaltá. Chʼílwozhgi kin siniilígíí éí atisgo áníłtsoh.

Diłghą́ʼiʼ bikéyah bikáaʼgo éí Ńdíshchííʼ yiiláh. Tsiiʼ Dził biyaadii Dziłghą́ʼí bikéyah haadzo, naaná Dził Łigaii éí ałdóʼ Dziłghą́ʼí bikéyah bikáaʼgi siʼą́.ziłígíí éí 11,403 anzaadgo adeisʼeez (3,476 m) daʼdéízʼaah.

Dziłghą́ʼí bikéyah bikáaʼgo éí daʼiinish, díí éí: Sunrise Ski Resort (nizhdaʼdilzhóʼ bił hazʼą́), Hon Dah Resort dóó Casino (Naʼazhǫǫsh bił hazʼą́), Fort Apache Historic Park, Apache Cultural Center dóó Museum, áádóó Kinishba Ruins ("Kinłibá", anaasází bikin néélį́į́hgo biłh aaʼą́ą.

Dziłghą́ʼí bikéyah San Carlos Apache Indian Reservation[łahgo áshłééh | łahgo áshłééh]

Dziłghą́ʼí bikéyah San Carlos Apache Indian Reservation wolyéhígíí éí Hoozdo Hahoodzo biyiʼdi haʼdoodzo. Kéyahígíí éí 2,910.7 dikʼą́ tsin sitʼą́ áníłtso 7,538.7 km²). 2000 biyihah yę́ędą́ą́ʼ bílaʼashdlaʼí daaltá yę́ędą́ą́ʼ éí 9,385 ánéelą́ą́ʼ bílaʼashdlaʼí kéédahatʼį́. 171 biyihah yę́ędą́ą́ʼ éí kéyah haadzo. Kin Sengaa wolyéego dashijááʼígíí éí atiisgo anaałtsoh, kin Tsé Dootłʼizh wolyéhígíí éí Sengaa biniʼniil.

Daʼiinishígíí éí: Apache Gold Casino (Naʼazhǫǫsh bił hazʼą́), San Carlos Apache Culture Center (Dziłghą́ʼí biculture center bił hazʼą́ bikáaʼgi tsin naaʼeeł taahaʼniił, San Carlos Lakedi, áádóó nidaʼazhééhjiʼ ałdóʼ bee béeso alʼį́į́.

Dziłghą́ʼí bikéyah Tonto Apache Tribe[łahgo áshłééh | łahgo áshłééh]

Dziłghą́ʼí bikéyah Tonto Apache Tribe wolyéhígíí Hoozdo Hahoodzo biyiʼdi aʼhoodzo. Kéyahígíí éí 85 acres (343,982.796 m²) áníiso. 140 anéélą́ą́ʼ bílaʼashdlaʼí kéyah yikáaʼgi dabighanígíí; áádóó 110 ánéelą́ąʼgo éí binaaltsoos dahólǫ́ Tonto Apachejiʼ. 102 anéelą́ą́ʼgo éí Tonto Apache bikéyah yikááʼ dabighan (Tonto Apache Tribe, 1994).

Kéyah haadzooʼígíí éí Ndzistsooí bee woojiʼígíí bigháágo ahoolyé.

Naʼazhǫǫsh Mazatzal Casino wolyéego siʼánígíí éí naanish nitságo yilwoł, áádóó chidí bitooʼ ałdóʼ łáʼ bá adahazʼą́ kéyah bikáaʼgi.

Dziłghą́ʼí daʼbighan.
Apachean tribes ca. 1701–1800 biyihah yę́ędą́ą́ʼ kédaʼhatʼį́į́hígíí naashchʼą́ą́ʼ (WA – Dziłghą́ʼí, N – Naabeehó, Ch – Chíshí, M – Naashgalí, J – Beehai, L – Tsétah chíshí, Pl – Halgai hóteeljí chíshí


Béésh Łichíʼii biyiʼdóó ił Nahazʼą́ baa Haneʼ


bitsʼą́ą́dóó ééhózinii

  1. ^ Ian W. Record: Big Sycamore Stands Alone: The Western Apaches, Aravaipa, and the Struggle for Place, page 44, ISBN 978-0-8061-3972-2, 2008, University of Oklahoma Press. Niłchʼiʼtsoh 17, 2010.
  2. ^ Timothy Braatz: Surviving Conquest: A History of the Yavapai Peoples, 2003, University of Nebraska Press, ISBN 978-0-8032-2242-7. Niłchʼiʼtsózí 27, 2010.