Beehai
| dineʼé |
| Beehai Ndee |
|
| Beehai bizaad dóó Bilagáana bizaad yee yádaałtiʼ |
| Beehai Bikéyah dóó Yootó Hahoodzo kéédahatį́ |
Beehai dinéʼiʼ éí Bitsįʼ yishtłizhii atʼéí áádóó Yootó Hahoodzoji kédaʼhatʼįʼ, áádóó bizaad éí Southern Athabaskan wolyéígíí yeeʼyaʼdaałtiʼ. Saad jicarilla éí Naakai bizaad átʼé, díí saad éí "Tsʼaaʼ yazhíʼ" jinį́į́hgo oolyéʼ. Tʼaa biʼadaʼdoojíʼgo éí Ndee; éí doodaiiʼ éí, Dineʼé daʼnį́ʼ[1]. Naaná Naashgalí dinéʼiʼ dóó Tsétah chíshí éí Beehai "Kinya-Inde" deiłnigo daʼyoozhí.
Beehai dinéʼiʼ bikéyah éí 2,365.046 dikʼą́ʼ tsin sitʼą́ʼ aniiłtsoh (3,532.864 km²), áádóó 2,755 aneehląąh Beehai dinéʼiʼ daʼbighan (díí éí 2000 biyihah yę́ędą́ą́ʼ bílaʼashdlaʼí daltá yę́ędą́ą́ʼ) [2]. Beehai bikéyah éí 36°33′16″ NHK dóó 107°4′26″ EʼE-gi bił hazʼą́. Beehai dinéʼiʼ biWááshindoon éí Beehaidi bikin siniil. Tʼáádiʼ ayiisí Beehai daʼbighan.
Beehai bikéyah bikáaʼgo éí Naʼazhǫǫshłá daʼyiiłyeediʼ, Naʼazhǫǫsh éí Apache Nugget Casino wolyé.
Nitʼąąʼ nahané
[łahgo áshłééh | łahgo áshłééh]
Beehai dinéʼiʼ bikéyah éí Dibé Ntsaa Hahoodzo, Yootó Hahoodzoji, Halgai Hóteel Hahoodzoji, Akałii Bikéyahji áádóó Kansas dóó Nebraska hoolyéeji nidaʼdi nééh nitʼę́ę́h. Áádóó díí éí tʼáá doo Naakaii dóó bilagáana nidaʼhanééh yę́ędą́ą́ʼ. Beehai dinéʼiʼ kʼédaʼdlééhgo daʼbighan nitʼééh. Áádóó nidaʼdilzháʼgoʼ éí jádí, bįįh áádóó ayání yiikáá nidaʼdilzhá nitʼę́ę́h.
1750 biyihah yę́ędą́ą́ʼ éí Beehai dinéʼiʼ Naałání daʼbiłjiizhgo halgai hóteeldę́ę́ chʼiʼdaʼhazná, áádóó éí dził yiidahiiná Yootó Hahoodzojiʼ (Kiisʼáanii bikéyah bitsį́į́hgo dził naaznilígíí yiidaʼhiiná). Naałání kéyah yééʼadiʼdaʼhoosnį́į́hgo biniiná, Beehai dinéʼiʼ chʼiʼ biʼiiljiizh (kéyah bikʼiʼ daʼijiʼ néézhchʼą́ą́ʼ). Tʼáá kweeʼéʼ naʼhalzhiishgo Naałání dinéʼiʼ tʼáá yéigo adéídaʼhóldzííłgo bikéyahdę́ę́ʼ ʼą́ą́h déískai, íidą́ą́ Naałání diné bikéyah Comancheria wolyéego woojíʼ. Naaná Nóódaʼí ałdóʼ łáhdę́ę́ʼgo daʼałjiizhgo kéyah haʼtsą́ą́h nidei diʼą́ą́h; tʼáá doo biʼ dazlį́į́h. Íidą́ą́ tʼáá akweeʼéʼ naʼhalzhiishgo Beehai dinéʼiʼ bikʼíʼjįʼ yéigo anaaʼ hóslį́į́h, áádóó ákwiigo shį́į́h Beehai dinéʼiʼ nidaztsééd; díí éí Naałání adaʼtʼį́ʼ. Áádóó éí Beehai dinéʼiʼ dóó Kiisʼáanii chidaʼhólį́į́hgo kédaʼhatʼį́ʼ. Naaná dį́įʼgo tooh daʼnilį́į́hiʼniʼígíí éí beeʼhodzoʼgo daʼyóóʼį́į́ʼ. Díí éí Tooh Áákinsoo, Tooh Deetéél Bikéyah, Tooh Baʼáadii, áádóó Tooh Pecos wolyéígíí [3]
 |
| Bitsįį yishtłizhii Shádiʼááh dóó Eʼeʼaahjí W.B.A.di kéédahatʼínígíí bikéyah tʼáá dah siʼąą ńtʼę́ę́ʼ beʼelyaaígíí |
Beehai dinéʼiʼ chʼiʼdaʼbiʼdishjiish doo bikʼiʼjįʼ éí naakigo ałtsá daʼhazná: Łaʼ Beehai dinéʼiʼ dził yiidaʼhiináʼígíí éí Ollero wolyéego beeʼbidoozhí (Naakaii bizaadjí éí "ashtłish asaa" adéíłį́į́hniʼígíí jinį́į́hgo oolyé). Beehai bizaadjí éí Sai Tʼinde wolyéego daʼbizhí, díí éí "séi dinéʼiʼ"; éí doodaiiʼ éí, "dził dinéʼiʼ" jinį́į́hgo oolyé. Áádóó łaʼ Naakaii tʼáá díí dziłjiʼ Beehai dinéʼiʼ daʼbighanígíí éí Hoyeros deiłnį́į́hgo daʼyoozhí. Saad Hoyeros éí "dził biyiidi teeh diné" jinį́į́hgo oolyé. Beehai dinéʼiʼ dziłdiʼ daʼbighanígíí éí kʼéʼdaʼdidlééhgo daʼbighan áádóó ashtłish asaa adéíłį́į́hgo daʼbighan, naaná bikin naaznilígíí éí Kiisʼáanii bikin naʼhalingo naazniilgo adéíłį́ʼ nitʼę́ę́h. Hastą́ą́go ákwii tʼéigo siniil nitʼę́ę́h. Naaná łaʼ Beehai dinéʼiʼ éí tʼáá níbaal yiidaʼbighan áádóó halgaigo táádaʼdi nééh. Díí Beehai dinéʼiʼ éí Kozhan daalyé Beehai bizaadjí. Naaná Naakaii bizaadjí éí Llanero wolyéego daʼyoozhí. Díí éí tʼaadiʼ ayání haʼdaalzhééhgo táádaʼdi nééh. Tséébiigo ákwii tʼéigo táádaʼdi nééh nitʼę́ę́h.
Beehai dinéʼiʼ kʼéhgoʼ
[łahgo áshłééh | łahgo áshłééh]Beehai dinéʼiʼ éí Kiisʼáanii kʼéhgoʼ (asdą́ą́) yéídaʼałį́ʼ. Tsʼaaʼ alį́į́hgiʼ éí ayoo beeʼ beeʼdaʼhódolzin. Naaná yoo tsózí yee nidaʼachʼą́ą́hígíí ałdóʼ beeʼ beeʼdaʼhódolzin. Naaná agaanstsiin bikʼi naʼatinígíílé ałdóʼ adéíłį́ áádóó tʼáádiʼ yee nidaʼnéigoʼ yéí beeʼ daʼhódoolzin, díí dilní éí bilagáana bizaadjí "Apache fiddle" wolyé (Dilní Dziłghą́ʼiʼ adéíłį́į́hniʼígíí: Dziłghą́ʼiʼ bizaadjí éí "tsii edoʼaʼtl" (tsin adooʼááł wolyéego daʼyoozhí) [4]
Beehai bizaad
[łahgo áshłééh | łahgo áshłééh]Beehai bizaad éí Athabaskan Languagesjí atah yiisdzo, áádóó biyaagiʼ ałtsá naanásdzo. Díí éí Apachean Languages wolyéego ałtsá naanásdzo. Táaʼgo dasdzo, díí Western Apache, Eastern Apache, áádóó Naabeehó bizaad (éí doodaiiʼ éí Southern Athabaskan ałdóʼ wolyé). Beehai bizaad éí Eastern Apache bizaadjí atah yiisdzo (táaʼgo Eastern Apachejiʼ dasdzo; díí éí Beehai, Tsétah chíshí, áádóó Halgai hóteelji chíshí[5]). Dziłghą́ʼiʼ, Naashgalí, áádóó Chíshí bizaad éí Western Apachejiʼ bizaadjí yiisdzo[5]. Díí saad yee yaʼdaałtíʼígíí éí asdą́ą́ ałyeełtʼéíʼgo daʼdiitsʼáʼ áádóó łágo éí saad dooʼałhééłtʼéígo daʼdiitsʼáʼdaʼ.
| Beehai/Dziłghą́ʼiʼ bizaadjí | Diné bizaadjí | Beehai/Dziłghą́ʼiʼ bizaadjí | Diné bizaadjí | Beehai/Dziłghą́ʼiʼ bizaadjí | Diné bizaadjí |
|---|---|---|---|---|---|
| góshé | łééchąąʼí | łįįʼ | łį́į́ʼ | chaa | Chaaʼ |
| bįįh | bįįh | tsétʼsoyé | shash | ndołkah | náshdóí |
| gah | gah | itsá | atsá | diłhił | łizhin |
| łigai | łigaii | łichíí | łichíʼí | dotłʼizhihíí | dinootłʼizh |
| dotłʼizhihíí | dootłʼizh | dełichíʼé | dinilchííʼ | dałaa | tʼááłáʼiʼ |
| naki | naaki | táági | tááʼ | dįįʼi | dį́į́ʼ |
| ashdlaʼi | ashdlaʼ | gostán | hastʼąą | gotsʼidi | tsostsʼid |
| tsebíí | tseebíí | ngóstʼáí | náhástʼéí | goneznán | neeznáá |
Béésh Łichíʼii biyiʼdóó ił Nahazʼą́ baa Haneʼ- Díí éí Beehai dinéʼiʼ biweb site: http://jicarillaonline.com/
- Beehai bizaad yidééstsʼįį́ł jinizingo éí KCIE 90.5 FM radiodę́ę́ʼ łaʼ báyaʼiiʼáh (online listen KCIE (FM)).
bitsʼą́ą́dóó ééhózinii- ^ Pritzker, 12. Woozhchʼiid 21, 2011.
- ^ Jicarilla Reservation, New Mexico. United States Census Bureau. Woozhchʼiid 21, 2011.
- ^ Spanish Relations with the Apache Nations east of the Rio Grande, Jeffrey D. Carlisle, B.S., M.A., University of North Texas, May 2001, page 5. Woozhchʼiid 21, 2011.
- ^ Pritzker, 14. Woozhchʼiid 23, 2011.
- ^ 5.0 5.1 http://www.native-languages.org/apache.htm#language. Woozhchʼiid 24, 2011.