Naabeehó
Naabeehó Dineʼé Bikéyah éí Diné Bikéyah wolyé (Naabeehó Bikéyah ałdóʼ bee wójí).
Naabeehó, éí doodaiiʼ, Diné, éí bitsį́ʼ yishtłizhii Dineʼé ádaatʼé. Naabeehó Bikéyah éí Hoozdo Hahoodzo, Yootó Hahoodzo, dóó Áshįįh Biiʼtó Hahoodzo biyiʼjí siʼą́. Diné Bikéyah éí 36°9′17″ NHK dóó 109°34′45″ EʼE-gi bił hazʼą́. 332,129 ánéelą́ą́ʼ diné Naabeehó yeeʼadah doozhíʼ (Binaaltsoos CIB daʼhólǫ́), díí éí 2010 biyihah yę́ędą́ą́ʼ diné daaltá.[1] 173,667 (52.29%) ánéelą́ąʼgo Diné Naabeehó bikéyah yikáaʼgi dabighan, áádóó 131,166 ánéelą́ąʼgo éí Hoozdo Hahoodzojiʼ dabighan (17,512 ánéelą́ąʼgo éí Hoozdo Áłtsʼíísí Bił Hahoodzo, dóó Hoozdo wolyéedi kin daʼshijááʼígíí, aadi daʼbighan. Áádóó aadi naanish yikéé nidaʼkai, naaná łaʼ éí oltá yiikéé nidaʼkai).
Naabeehó bikéyah bikáaʼgi bee hazʼáanii adéíłʼį́į́hniʼígíí éí Naabeehó biWááshindoondę́ę́ʼ beesh bąąh daʼsiʼąąhniʼ yéélʼąąh nidaʼiislį́į́hígíí átʼé, áádóó éí yéé diné yiʼkʼiʼ deizį́į́h.
Nááná łaʼ Naabeehó éí Tó Ntsʼósíkooh Bibąąhgi Bitsįʼ Yishtłizhii Bináhásdzodi dabighan.
Naabeehó bikéyah bikáaʼ ádahootʼéégóó éí Diné áájí kéédahatʼínígíí Diné bizaad tʼah yee yádaałtiʼ, nááná Bilagáana Bizaad ałdóʼ yee yádaałtiʼ.
Naabeehó bikéyah hádzoígíí
[łahgo áshłééh | łahgo áshłééh]
Naabeehó bikéyah dį́įʼgo dził siniilígíí bee hoodzo áádóó dį́įʼgo tó adaazlínígíí ałdóʼ beeʼhoodzo. Dį́įʼgo dził bee hoodzoígíí éí Sisnaajiní, Tsoodził, Dookʼoʼoosłííd, áádóó Dibé Ntsaa.
Náhookǫsjigo éí Nóódaʼí bikéyah siʼááh, áádóó haʼaʼaahjigo éí Beehai, dóó ákwii shį́į́h kiisʼáani kédaʼhatʼį́. Shádiʼááhjigo éí Naashtʼézhí kédaʼhatʼį́. Áádóó Oozéí / Ayahkinii dóó Béíyózhin Southern San Juan band wolyéhígíí Naabeehó bikéyah ałnį́įʼgiʼ kédaʼhatʼį́ áádóó tʼáá bí bikéyah daʼhólǫ́.
Yootó Hahoodzoji Naabeehó bikéyahígíí éí "Checker-board"[2] wolyéego bił hádahaasdzo. Tłʼohchiní, Tʼiistsoh, dóó Tó Hajiileehé éí áłtsʼíísígo hádahiisdzo áádóó tʼáá sahdii siniil (íiyisíí Naabeehó bikéyah doo bikáaʼgi hádahwiisdzo da). Áádóó Jádító ałdóʼ áłtsʼíísígo hádzo, Oozéí bikéyah éí binaahgo bił hádzo. Áádóó kéyah nidaʼhaznį́į́hígíí ałdóʼ Naabeehó bikéyah átʼé, nitságo kéyah naʼhaznį́į́hígíí éí Big Boquillas Ranch wolyé. Áádóó łaʼ éí Kin Łánijiʼ kéyah nidaʼhaznį́į́h áádóó łaʼ éí Béésh Siniljiʼ kéyah nidaʼhaznį́į́h.
Naabeehó bikéyah éí West Virginia hoolyéhí asdą́ą́ beeʼniiłtsoʼ;[3] éí doodaiiʼ éí, Naakaii Dootłʼizhí Bikéyah Dah Naaʼeełígíí asdą́ą́ beeʼniiłtsoʼ. Naabeehó bikéyah (Navajo Nation) éí 26,000 dikʼą́ʼ tsin sitʼą́ʼ aniiłtsoh (67,339 dikʼą́ʼ kilometres, 17 miil tsoh acres aniiłtsoh).[3]
 |
 |
Nitʼąąʼ nahané
[łahgo áshłééh | łahgo áshłééh]
 Old Fort Wingate Fort Union |
| 1863–1864: 8,500 Naabeehó Hwéeldigo naʼneeskáád |
1934 biyihah yę́ędą́ą́ʼ Diné Bikéyahdi 1,053,498 dibé hólǫ́ǫ́ ńtʼę́ę́ʼ.
1946 biyihah yę́ędą́ą́ʼ ~449,000 tʼéiyá yisdzííʼ.
Ndaʼałkaahí adaʼnį́į́hgo éí Naabeehó dóó Dziłghą́ʼí dóó Chishí dinéʼiʼ Hakʼaz dineʼé bikéyahdę́ę́ʼ yiikai. Áádóó Deeteel Bikéyahji ałdóʼ bílaʼashdlaʼí łaʼ daʼbighan, díí éí Athabaskan languagejiʼ yaʼdaałtiʼ ałdóʼ. Aadi bílaʼashdlaʼí daʼbighanígíí éí "Dene" yééʼadaʼdoojiʼ.
Nidáʼááłkááʼiʼ ałdóʼ adaʼnį́į́h, 1000 AD biyihah yę́ędą́ą́ʼ Southwest of the USjiʼ chʼiʼiildééh áádóó nidaʼhazná. Díí bílaʼashdlaʼí éí kʼadi Naabeehó, Dziłghą́ʼí, Chíshí, Tsétah Chishí, dóó Halgai Hóteelji Chíshí daalyéʼigíí kwiijiʼ chʼiʼniikai áádóó nihiizaad ałdóʼ asdą́ą́ ałyééł tʼéigo yaʼdeeltiʼ.
1620’s biyihah yę́ędą́ą́ʼ éí saad "Apachu de Nabajo"[4] chʼoozhʼį́į́hdiʼ, díí éí Naakaii Łibáhí (Dibé Diníí Bikéyahdę́ę́ʼ naʼgháágo) ákwii tʼéigo Diné daʼyiizhí. 1640’s biyihah yę́ędą́ą́ʼ éí Naakáí łibáʼiʼ Diné "Navajo" (Naabeehó) deiłnį́į́hgo daʼyoozhí áádóó naaltsoos ałdóʼ ákwii tʼéigo yiikáá adaʼyiilá.
1780’s biyihah yę́ędą́ą́ʼ Naakáí łibáʼiʼ dóó Naabeehó ałchʼiʼ nidaʼdiibaʼgo yaʼnaakai.
Hwéeldi
[łahgo áshłééh | łahgo áshłééh]1863–1864 biyihah yę́ędą́ą́ʼ éí anaʼiʼ dahaazlį́į́h áádóó nidaʼhadzidgo nidaʼhashjiizh. 8,500 Naabeehó Hwéeldigo naʼneeskáád (Yootó Hahoodzodi).[5][6] Naaná iidąą Wááshindoondę́ę́ʼ bee hazʼáanii-Indian Removal Act wolyéego beeʼooʼnish, díí bee hazʼáanii éí Hastiin alą́ąjįʼ dahsidáhígíí Andrew Jackson yéé lą́ą́h aslį́į́h 1830 biyiʼ yihah yę́ędą́ą́ʼ. Díí bee hazʼáanii éí Bitsį́ʼ yishtłizhii yiikʼiʼjįʼ naalnish, áádóó ałgááh nahį́į́l káágo bee hasʼą́ą́h. Kéyah ałdóʼ bee nitʼį́į́hgo bee hasʼą́ą́h. Akónidiʼ doo tʼáá átʼé Naabeehó Hwééldigo naʼnééskáádaʼ, Naatsisʼáán, Shą́ą́ʼtóhí, Tsʼah Biiʼ Kin, Kʼaiʼbiiʼtó, Łichíiʼii, Yaaniilkʼidji Naabeehó dabighanígíí áádóó naakaidaʼ.
Hwéeldidi Naabeehó dasnááhígíí naałnį́į́h, tahoniigááh, áádóó dichin (naadą́ą́ʼ dóó daʼdiniʼsééhdaʼ) biniiná Naabeehó adein nidaʼháázlį́į́h. Hastʼą́ą́ naahai Hwéeldi Naabeehó dasnááhgo, áádóó 1868 biyiʼyihahgo éí Hwéeldidę́ę́ʼ hwéédaʼiisníí (Naaltsoos sání hadiilyágo iindaʼ).
Hwééldidę́ę́ʼ niʼnádaʼiisnaahgo, Wááshindoondę́ę́ʼ bilagáana yikʼiʼdaʼdiilníí Naabeehó biWááshindoon nilį́į́hgo áádóó yikʼiʼdeizʼį́į́hgo. Díí bikʼiʼhódiinííʼígíí éí "dictator" naahalingo Naabeehó biWaashindoon yiʼyoołwoł nitʼę́ę́h;[7] akóndiʼ dooʼákwii tʼéigo yeeʼadoojiida. "Indian Agent" wolyéego yeeʼadoojí.
1923 biyihah yę́ędą́ą́ʼ éí chidí bikʼáh hadéélʼį́į́ʼ Naabeehó bikéyah bikáaʼgi, Tʼáá Bííchʼį́įdii náʼhosʼáágiʼ. Áádóó Wááshindoondę́ę́ʼ bee hazʼáanii adeiłini, Naabeehó biWááshindoon adáʼyiilá. Díí éí Naabeehó bikéyah "lease" alį́į́h doolééł biniiyé. Áádóó éí chidí bikʼáah hágéédigo beeʼlą́ azlį́į́h, áádóó naas naʼhodeishzhiizhgo éí łeetsoh dóó tsékǫʼ (łééhzin) ałdóʼ hágéédiʼígíí beeʼlą́ʼ nidaʼiizlį́į́h.
Wááshindoondę́ę́ʼ Naabeehó bilį́į́ʼ biʼoh anáá yiidlá
[łahgo áshłééh | łahgo áshłééh]1930s biyihah yę́ędą́ą́ʼ Wááshindoondę́ę́ʼ Naabeehó bilį́į́ʼ biʼoh adoolniił nį́į́hgo, beeʼdaʼdeizhnish. Kéyahígíí nidineesdzaʼ áádóó łéézh akáágiʼ yaʼatʼééhígíí dóó bikʼiʼ naʼanéʼígíí, bił yooʼahaahiyooł áádóó naʼhaałtingo bił yooʼaháʼééł. Kéyahígíí tʼáá yééhgo bikʼiʼ naʼniilkáádiígíí biniiná átʼé. Díí beeʼhasʼaanii alyáʼígíí éí tʼáá doo Naabeehó yéélą́ʼ daʼaslį́į́hdaʼ. Miil tsoh anéélą́ą́hgo dibé, łį́į́ʼ, tłʼízí nideis tséédiʼ beeʼeldǫǫh yeeʼyiitʼa daʼasdǫǫn.[8][9]
Bilagáana tʼáadoo Naabeehó yiitáá hiiné yę́ędą́ą́ʼ éí Naabeehó binaatʼaanii hastóí bitáá doo naadiiltééh, díí éí diné iilį́į́hgo baʼnitsáʼhakéésígíí dóó yáʼátʼééhgo naʼháʼaʼhiʼgiʼ. Áádóó díí naatʼaanii éí diné yitʼááh naagháágo dóó diné yiiłnaalnishgo binaanish iiłį́į́h (Dóó éí tʼáá biʼyaanitsééh kéésígíí bikʼéhgo hóʼááłdaʼ). Díí naatʼaanii binaʼadiikʼid hólǫ́ go éí hataałi; éí doodaiiʼ éí, łaʼ hastóí daʼhólónígíí nabidiikʼidgo adę́ę́ʼ hádeitʼééhgo biłchʼó haʼááh.
Naatʼaanii naakigo ałʼą́ą́h átʼé, łaʼ éí Nabaahji naatʼaanii nilį́į́h. Díí éí anaaʼ hólǫ́ǫgo naatʼaanii adaalʼį́į́h áádóó baʼoodlííhgo naatʼaanii nilį́į́h łééh. Áádóó łaʼ naatʼaanii éí Hózhǫ́ jiʼ naatʼaanii nilį́į́h, díí naatʼaanii éí tʼáá akǫh diné daʼbighanígíí yííłnaanish áádóó adooleʼéʼ baʼdahwiintʼį́į́hgo atah yaʼnátʼį́į́h. Łahgo éí naatʼaanii ałyiinéíkáá nitʼééh díí ałhiinéíkááʼígíí éí Naachid wolyé. Díí éí łáhdę́ę́ʼ Naabeehó binaatʼaanii ałhiikáá áádóó éí adóóleʼéʼ baʼdahwiintʼį́į́h łééh (Nabaahjiʼ naatʼaanii dóó Hózhǫ́ jiʼ naatʼaanii ałhiikááh). Díí átʼéego naatʼaanii diné yiiłnidaalnishgo 1923jįʼ beeʼnaʼholzhiizh. Áádóó éí 1923 doo kwiishdę́ę́ éí diné biWááshindoon aalyáʼ, díí éí Naabeehó biWááshindoon dóó Wááshindoon (Kin Náhalgháí) ałyiiłnaalnish. Bee hazʼáanii beeʼooʼnishígíí éí "Nation to Nation relationship / Nation within a Nation" wolyéhígíí beeʼooʼnish (Cherokee Nation vs. State of Georgia: 30 U.S. 1 (5 Pet. 1831) bee hazʼáanii). Naaná Public Law 93-638: "Self-Determination Act" wolyéhígíí ałdóʼ beeʼooʼnish.[7]
Naabeehó biWááshindoon éí Tségháhoodzánídi bikin naazniil, áádóó ashdlaʼgo éí ałtsádzo "Agencies" bee woojiʼhiʼígíí. Áádóó éí ałtsá naaná dzo, díí éí tʼáá naaznil dabinighan naazniiligo. Naaná łaʼ táá naaznil dabinighanígíí éí "Navajo Nation Local Governance Act (LGA) (bee hazʼáanii: 26 N.N.C. Section 102 (B))" wolyéígíí yeedeilnish. Díí éí táá naaznil dabinighango tʼáá biʼdiné yaʼhoʼááł áádóó Wááshindoondę́ę́ʼ béeso chʼiʼhiidiitʼáá hiʼgiʼ tʼáá kʼéʼhasdoon tááʼ naaznilí bighanjį́ʼ yaʼahiindééh, akǫndi Tségháhoodzání baʼnahanéʼ naaltsoos bikáaʼgi (Aadi bił ash jááh adaalné).[7]
| Dííshjį́įdi Diné kéédahatʼį́įgi |
Naabeehó binaatʼáanii dahdineezbinígíí dóó kʼad dahsidáhígíí
[łahgo áshłééh | łahgo áshłééh]
| Presidentígíí (1991+)[10][11] | Tribal Chairmanígíí (1922–1991)[12] | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
|
Daʼiinish Naabeehó bikéyah bikáaʼgo
[łahgo áshłééh | łahgo áshłééh]Naabeehó bikéyah bikáágo daʼiinishígíí éí naanish yazhí diné tʼáá bidei yííłjééʼígíí hólǫ́: diyogí, béésh łigaii yitsʼeed, áádóó Naabeehó bikéyah bikáágo naʼnilkaad áádóó nidaʼį́į́hji diné yee akʼiʼnidaʼdiikáí áádóó akwíí tʼéigo béeso yééʼadiełʼį́į́h. Naanáłá naanish déíjééʼígíí éí Navajo Tribal Utility Authority (NTUA), áádóó Navajo Housing Authority (NHA)jiʼ ałdółá diné nidaalnish. Áádóó Naabeehó bikéyah bikáágo kin nitsá daʼnaazhjáágo éí tsį́į́łgo chʼiyaan adaalʼį́į́hgo dóó Diné Market Bashasgo ałdóʼ diné nidaalnish. Naanish nitsájíʼ daʼiinishígíí éí tsékǫʼ hagédiʼjiʼ, díí éí Dziłíjiin bighą́ą́jiʼ hagédiʼ. Peabody Energy Corporation éí tsékǫ hadeigédiʼ, 1960’s biyihah yę́ędą́ą́ʼ daʼdeizhnish áádóó éí 8 míiltsoh tons aneelʼą́ą́hgo tsékǫʼ hadeigédigo ninahah (Tsékǫ low-sulfur thermal coal wolyéígíí hagédi). 1970 biyihah yę́ędą́ą́ʼ Navajo Agricultural Products Industry (NAPI) wolyéego naanish haalwod, díí daʼiinishígíí kʼé diilyéʼjiʼ binidaʼnish. 68,000 acres bikáá bikáájiʼ kʼé diilyé, áádóó naʼniilkaadi ałdóʼ binidaʼanish. 2006 biyihah yę́ędą́ą́ʼ Naabeehó biWááshindoon dóó Naakaii Nátʼohí Bikéyah naaltsoos bikáaʼgi ałhaʼdeetʼą́ "trade agreement" wolyéígíí beeʼałhaʼdeetʼą́, díí éí Naakaii Nátʼohí Bikéyah biWááshindoon NAPIdi adooléʼéʼ kʼé daʼdiilyéʼígíí nidaʼyiiłniih doolééł biniiyé naaltsoos haʼdiilyá. 2008 biyihah yę́ędą́ą́ʼ éí Naabeehó Naʼazhǫǫsh łaʼ ąąʼadaʼyiilá, díí naʼazhǫǫsh éí Fire Rock Navajo Casino wolyéego bizhí. 1948 biyihah yę́ędą́ą́ʼ The Kerr-McGee Company, áłtsé łeetsoh hagédi hayiiłwod Naabeehó bikéyah bikáágo áádóó iidáʼ Naabeehó atah nidashnish yééh bitsʼiis bąąh dah hooʼaah (Atsʼiis naałdzid baʼnidas tʼį́į́hdiʼ)[13]. Łeetsoh baʼatʼééʼ hólǫ́ǫgo baʼákwii hóniizį́į́h.
Hydro Resources, Inc., (HRI) éí łeetsoh hagédi doolééł Naabeehó bikéyah bikáaʼgi daʼniihgo naaltsoos nideistsoos, nitʼééh. Áádóó Naabeehó biWááshindoon doodaiiʼ daʼdiniih, 2005 biyihah yę́ędą́ą́ʼ Naabeehó biNaatʼaanii Alą́ąjįʼ dahsidáhígíí Joe Shirley, Jr. áádóó Naabeehó bibéésh bąąh dah siʼání yaʼanájááʼígíí doodaiiʼ daʼdinį́į́h áádóó yéé ałkéé nikáí. Bee hazʼáanii "Diné Natural Resources Protection Act of 2005" wolyéego haʼdeidiilá áádóó beeʼlą azlį́į́h, díí éí Naabeehó bikéyah bikáágo doo łeetsoh hagédidaʼ doolééł nį́į́hgo bikáá.
Oltá naaznilígíí Naabeehó bikéyah bikáaʼgo
[łahgo áshłééh | łahgo áshłééh]Naabeehó bikéyah bikáágo oltá naaznilígíí éí Navajo Nation Board of Education yikʼiʼ déízį́į́h. Díí Tsin neʼheeshjíí yaʼdahná hazʼąąniʼígíí éí 11 daʼnidin bįįh. Navajo Nation Board of Education éí Naabeehó bibee hazʼáanii Title 10 beeʼoonish (Education Act of 2005 ałdóʼ wolyé). 2005 biyihah yę́ędą́ą́ʼ bee hazʼáanii Béésh bąąh dah siʼání yéélą́ daʼaslį́į́h. Naaná díí tsin neʼheeshjíí oltájiʼ yaʼdahná hazʼąąniʼígíí éí Naabeehó bikéyah náátsʼíílid binaaztʼiʼígíí yiniikáá góneʼ naalnish (áádóó yiiłnaalnish). Oltáji beeʼhazʼáanii beeʼdaʼiinishígíí ałdóʼ yikʼiʼ déízį́į́h, áádóó beeʼhazʼáanii bee hidiʼdoolnaałígíí ałdóʼ yikʼiʼ déízį́į́h. Navajo Nation Board of Education bimission éí naasgo Naabeehó ʼoodaʼhołʼááhígíí doo beeʼnaasgo ooldaʼígíí dóó beeʼoonish doolééł yikʼiʼ déízį́į́h. Ninadizíʼgo áłtsé Nidaʼiinish góneʼ tsin neʼheeshjíí yaʼdahná hazʼąąniʼígíí ałah naadlééh.
bitsʼą́ą́dóó ééhózinii- ^ Demographic Analysis of the Navajo Nation Using 2010 Census
- ^ Kelley, Klara B. & Harris Francis. Navajo sacred places. Indiana Uni. Press. Bloomington: 1994. p169.
- ^ 3.0 3.1 Where Navajo Tales, and Rugs, Are Woven. Mulvihill, Keith in New York Times. June 12, 2009.
- ^ Triefeldt, L. People & Places. Quill Driver. Sanger (bikin), Ahééháshį́į́h Hahoodzo: 1960- naaltsoos 62n.
- ^ Shepardson, Mary. Navajo ways in government: a study in political process. American Anthropological Association; 1963. p11.
- ^ Linford, Laurance D. Navajo Places: History, Legend, Landscape. University of Utah Press. Áshįįh biiʼtó: 2000.
- ^ 7.0 7.1 7.2 Wilkins, D. The Navajo Political Experience. Diné College Press. Tséhílį́(Tsaile): 1999.
- ^ 1934: 100,000 dibé; 150,000 tłʼízí: Locke, Raymond F. The Book of the Navajo. Mankind Pub. Los Angeles:1976. p445f
- ^ 1933: 1,053,498 dibé > 1946: 449,000 dibé:Wilkins, D. The Navajo Political Experience. Diné College Press. Tséhílį́ (Tsaile): 1999. p85
- ^ Wilkins, D. The Navajo Political Experience. Diné College Press. Tséhílį́(Tsaile): 1999. AppendixA, p203ff
- ^ Naabeehó binaatʼáanii biweb site
- ^ Navajo Nation Government. 4th Ed. Naabeehó biWááshindoon. Tégháhoodzání: 1998.
- ^ Pasternak, Judy. "A peril that dwelt among the Navajos." Los Angeles Times aseezį́ binaaltsoos. Ahééháshį́į́h Hahoodzo: Níłchʼitsʼósí 19, 2006.
Béésh Łichíʼii biyiʼdóó ił Nahazʼą́ baa Haneʼ- Díí éí Naabeehó dinéʼiʼ biweb site (Bilagáanakʼehjí)
- Bílaʼashdlaʼí chʼá niidaʼkaiígíí / Naʼazhǫǫsh bił hózʼąąʼjiʼ (Bilagáanakʼehjí)
- Naabeehó binaatʼáanii biweb site (Bilagáanakʼehjí)
