Dilzhíʼí

dineʼé
Dilzhíʼí Tolkapaya, Yavapé, Kwevkapaya, Wipukpa

Dilzhíʼí bizaad dóó Bilagáana bizaad yee yádaałtiʼ
Hoozdo Hahoodzodi kéédahatį́

Dilzhíʼí Dineʼé éí Hoozdo Hahoodzo yiikéʼdaʼhatʼį́ʼ áádóó bitsį́ʼ yishtłizhii Dineʼé átʼé. Áádóó Dilzhíʼí Dineʼé éí Yavapai wolyé, áádóó tʼáá bi éí dį́į́ ałʼą́ą́h átʼé daʼhiikaʼ. Western Yavapai wolyéígíí éí "Tolkepaya" wolyéego yééʼadaʼdoojiʼ, áádóó Northern Yavapai wolyéígíí éí "Yavapé" wolyéego yééʼadaʼdoojiʼ, áádóó Southern Yavapai wolyéígíí éí "Kwevkepaya" wolyéego yééʼadaʼdoojiʼ, áádóó łaʼ éí "Wipukepa" wolyéego yééʼadaʼdoojiʼ. Akondiʼ tʼáá ałʼąąʼ Dilzhíʼí Dineʼé daʼhiikaiʼnidiʼ, táá ałtsoʼ bizaad, beeʼeʼoolʼį́į́ł, dóó binaʼhagáʼ ałhééłtʼééh. Dilzhíʼí Dineʼé dóó Waalibéí Dineʼé dóó Góóhníinii dóó Athabascan Apache ałdóʼ bizaad ałhééłtʼééh.

Saad "Yavapai" éí ayóʼyaałtʼiʼgo (yaʼdiiłtʼíʼ Dineʼé) oolyé, naaná saadígíí ałdóʼ jóhonaaʼéí (Jóhonaaʼéí Dineʼé) oolyé. Akondiʼ Yuman bizaadjí éí "haʼaʼaah nahosʼahjiʼ Dineʼé kédahatʼííniʼ" jinóoh oolyé.

1800’s biyihah yę́ędą́ą́ʼ éí Bilagáana Dilzhíʼí Dineʼé Apache(s) déíłnííhgo daʼyóʼzhiʼ nitʼééh (Dooʼákwiitʼéigo daʼyózhíʼ), naanáłá éí "Apache-Mohave"; éí doodaiiʼ éí, "Tonto-Apache" daʼnííhgo daʼyózhiʼ (Díí ałdóʼ dooʼákwiitʼéígo daʼyózhíʼ). Tʼáá doo bilagáana nidaʼhánééhdaʼ yę́ędą́ą́ʼ éí Dilzhíʼí Dineʼé kéyah nitsʼáhgo chʼodaʼyoołʼį́į́h nitʼééh: 20,000 naaki dikʼą́ʼ tsin sitʼą́ʼ aniiłtsoʼgo kéyah chʼodaʼyoołʼį́į́h nitʼééh (20,000 mi² / 51,800 km²). Dził Dookʼoʼooskiid siʼąąhniígíí (Kinłání bigháʼdi) dóó tooʼ nilį́į́hígíí: Tó Ntsʼósíkooh (Kinłání Tólą́ Dootłʼizhí Bibąąhgi dah shijááʼígíí bigháʼdi), áádóó tó daʼsiihį́į́hniígíí: Martinez lake wolyéego (Kin Yuma wolyéego daʼshijááʼiʼgi bigháʼdi), áádóó éí Dził Pinal wolyéígíí bigháʼdiʼ (Kin Béésh Bá Hooghan wolyéego daʼshijááʼiʼgiʼ biigháʼdiʼ), ákwiihóniiłtsohgo kéyah chʼodaʼyoołʼį́į́h nitʼééh.

Nitʼąąʼ nahané

Bitsįį yishtłizhii Shádiʼááh dóó Eʼeʼaahjí W.B.A.di kéédahatʼínígíí bikéyah
tʼáá dah siʼąą ńtʼę́ę́ʼ beʼelyaaígíí

Dilzhíʼí Dineʼé éí nidaalzhéé dóó adooleʼéʼ chʼil nidaʼháʼdlééhígíí ałʼgą́ą́ʼ adéíłʼį́į́hgo daʼbichʼiiyą́ʼ nitʼę́ę́h. Naanáłá éí ałtsʼiisigo naayízí, naaʼołí, dóó naadą́ą́ʼ kʼéʼdaʼdi dlééhgo daʼbichʼiyą́ʼ daʼbighán nitʼę́ę́h. Naaná Dilzhíʼí Dineʼé "Tolkepaya" daalyéʼígíí éí dookʼéʼdaʼdi dlééhdaʼ, díí éí adooleʼéʼ nidaʼiinijiʼ binidaʼnishgo yééʼakʼiʼ nidaʼdi kai. "Quechan" Dineʼé (Kééchan Dineʼé) (Yuma, Yuman, Kwtsan, Kwtsaan yééʼadaʼdoojiʼígíí) éí adooleʼéʼ beeʼdahólǫ́ʼgo yaʼnidaʼiiłniʼ nitʼééh. Naaná chʼil biʼneeshchʼiiʼ, áádóó nidiʼyiiliʼ binaaʼ, dóó, tsʼasziʼ bihaskʼaan ałdoʼ daʼbichʼiyąʼgo nidaʼkaiʼ nitʼééh. Tsáʼásziʼ bihashkʼaanígíí tʼáá yéíʼgo daʼbichʼiyąʼgo yaʼnisiidaʼkees nitʼééh. Díí hashkʼaanígíí éí daʼtʼéés; łééʼyiʼgoyaʼ adahasdzą́ʼ adaalyáʼgo, áádóó éí tʼáá aadiʼ ashtʼéʼ naazniilgo adaalnéʼ, haigo iindaʼ dahdąʼ (astʼééʼdaʼ niilį́į́hgo). Naaná atsʼįʼ éí bįįh, gah, gahtsoh, dóó tsídii bideeʼ hólónígíí (quail) déíyąʼgo nidaʼkaiʼ nitʼééh. Áádóó łóóʼ ałdóʼ hádaʼyiiłʼííłgo deiʼyąʼ nitʼééh.

Dilzhʼiʼ Dineʼé bighan éí tsin ałhiidaʼhastʼǫ́ʼgo yiidaʼbighan nitʼééh, bilagáana bizaadjí éí "huts" wolyé, naaná Dilzhíʼí Dineʼé bizaadjí éí "uwas" wolyé. Ocotillo (Aakoʼtiiʼoʼ) bitsin beeʼadaalyá, áádóó shį́ʼgo éí bikʼiʼ daʼazbaal áádóó biyaadę́ę́ʼ éí tʼáá yaʼiichʼiʼgo adaalyá. Haigo éí bikʼiʼ daʼastʼiʼ, nibaal naʼhalingo. Łaʼ Dilzhíʼí daʼbighan chʼil dóó tłʼoh bee daʼhashjoolgo bee hooghan adaalyáʼ, áádóó łaʼ éí tsáʼászí bitʼąąʼ beeʼ adaalyáʼ. Naanáłá Dilzhíʼí Dineʼé éí bighan łéézh bee daʼhiishjáá áádóó łaʼ éí tsé biidaʼaʼą́ą́niígíí yiidaʼbighan; éí doodaiiʼ éí, anaasázíʼ bikin yiiniʼda beehah.

Dilzhíʼí Dineʼé éí tʼáá dikwiiʼiʼgo táʼdadinééh nitʼééh, biniináʼígíí éí chʼiyąąn tʼoʼ bigháʼhigo táʼdadiinééh nitʼééh. Dilzhíʼí Kwevkepaya wolyéígíí tʼéí tʼáá nitsʼááʼgo nitáʼdadiinééh nitʼééh, áádóó shį́ʼgo ałdóʼ Dilzhíʼí nitsáágo ałʼhiinidéíkaʼ nitʼééh áádóó éí ałtsá nidaʼanééh nitʼééh.

Dilzhíʼí bahané

Łichiigo ałhééʼiidzohgo naashchʼą́ą́ígíí éí Dilzhʼiʼ bikéyah, áádóó łeetsogo naʼasdzoígíí éí Dilzhʼiʼ Dineʼé naneeskáádiʼ San Carlosgo.

Dilzhíʼí Dineʼé éí chʼoʼooł / tsin; éí doodaiiʼ éí, naadą́ą́ʼ bitsʼą́ą́dę́ę́ʼ Dilzhíʼí Dineʼé haazlį́į́ʼ daʼnííhgo badaʼhanéʼ, díí éí kéyah alyáá yę́ędą́ą́ʼ. Áádóó díí éí "Montezuma Well" bigáádiʼ ákwii tʼéigo Dilzhíʼí Dineʼé haazlį́į́. Akondiʼ nidaʼałkaaʼiʼ adaʼniihgo éí Dilzhíʼí Dineʼé "Patayan" bitsʼą́ą́ʼdę́ę́ʼ yiikah, áádóó éí tooʼ nilʼį́į́niígíí: Tó Ntsʼósíkooh bitsʼą́ą́ʼdę́ę́ʼgo nidaʼhaznáʼ. 1300 AD biyihah yę́ędą́ą́ʼ ákwiidzágiʼ átʼé daʼniʼ nidaʼałkaaʼiʼ.

Dilzhíʼí Dineʼé "Wipukepa" dóó "Yavapé" wolyéígíí éí Góóhníinii dóó Waalibéí Dineʼé yiiłchʼooni daʼniilį́į́h nitʼééh (łahdiʼ), áádóó chʼóʼdaholʼį́į́hgo dabighan. Áádóó tʼáá doo ałchʼįʼ nidaazbaaʼdaʼ.

Dilzhíʼí Dineʼé "Wipukepa" dóó "Kwevkepaya" wolyéígíí éí ałchʼooni daʼniilį́į́h nitʼééh, naaná Dziłghą́ʼí ałdóʼłádiʼ yiiłchʼooni daʼniilį́į́h łééh. Díí tʼáá táágo Naakétłʼáhí / Kétłʼáhí Dineʼé anaa déíłnii nitʼééh, áádóó ałchʼį́ʼ nidaʼdibaah nitʼééh. Akóndiʼ Dziłgháʼiʼ dóó Dilzhíʼí diné nidabaahgo tsʼiiłgo akʼiʼdaʼnidaʼałjáʼ nitʼééh. Áádóó Naakétłʼáhí / Kétłʼáhí hosh aditsahiitsoh bineestʼą́ʼ nidaʼyiilá yiniiyé Dilzhíʼí Dineʼé bikéyah yiikʼiʼjiʼgo nidaʼdiinééh áádóó tʼáá éí biniiná anaa naʼhódlééh nitʼééh.

Akéédiʼ Dilzhíʼí dóó Naakétłʼáhí / Kétłʼáhí ałchʼįʼ ałchʼį́ʼ nidaazbaaʼígíí éí Biʼantʼąąʼtsózí 1857 biyihah yę́ędą́ą́ʼ (Bilagáanajiʼ éí Colorado-Gila River alliances yiiłniigo yozhí); díí éí 100 anéélʼąąhgo Dilzhíʼí, Quechan dóó Dilzéehii nidaʼbaahígíí ałhiikaigo Naakétłʼáhí / Kétłʼáhí yiichʼįʼ yiichʼįʼ nidaazbaaʼ. Díí éí "Pima Butte" (Kétłʼáhí bitsé) biighádiʼ ahótʼį́į́hdiʼ. Į́į́dą́ą́ Naakétłʼáhí / Kétłʼáhí bikʼéʼ hódeisdlį́įʼ. Áádóó éí bikʼiʼjįʼ iindaʼ, Naakétłʼáhí / Kétłʼáhí Wááshindoon bisiláołtsooí bibeeʼeldǫǫh dóó bilį́į́ baʼdaʼiisniilgo iinda Dilzéehii dóó Quechan yiʼkʼéʼ daʼdeisdlį́į́ʼ.

Naakáí łibáʼiʼ naaskáí

1583 biyihah yę́ędą́ą́ʼ éí Naakáí łibáʼiʼ "Antonio de Espejo" wolyéego naʼazhʼéézh (Naakaii Łibáhí Bikéyahdę́ę́ʼ naʼgháágo), díí éí Mingus Dził naʼhósʼáʼdiʼ Dilzhíʼí yiitáá naayáʼ. Áádóó Oozéí / Ayahkinii éí hóʼį́į́hgo ah yiigááłgo bikéʼnaʼasdéí, díí Naakáí łibáʼiʼ éí óola haʼdéíni tʼáágo naakáí. Nitʼę́ę́h aadi Dilzhíʼí béésh łichíiʼii tʼéiyá hadéígéédiʼlágo aadi yéékáí. 1598 biyihah yę́ędą́ą́ʼ éí Naakáí łibáʼiʼ "Marcos Farfán de los Godas" wolyéego Dilzhíʼí Dineʼé bikéyahdi táá naʼdiiyáʼ, áádóó éí Dilzhíʼí Dineʼé "cruzados" yiiłniigo yoozhíʼ (Dilzhíʼí Dineʼé bitaagiʼ ałnaago daʼasdzoʼgo nidakaigo biniiná). Áádóó éí 1598 dóó 1604–5 biyihah yę́ędą́ą́ʼ éí Naakáí łibáʼiʼ Juan de Oñate wolyéego Dilzhíʼí Dineʼé bikéyah bikáágo táá naadiʼéézh, díí éí Ahééháshį́į́h Hahoodzo (tó nitʼéél) bikʼíʼjigo atiin háí deizʼį́į́ʼ yiiniyéʼ. Áádóó díí táágo Naakáí łibáʼiʼ naaskáí áádóó éí naakidi neeznaadiin nahaigo iindaʼ bilagáanałá naʼnadzá.

Dilzhʼiʼ Dineʼé áádóó tʼáá binizingo kédaʼhatʼíʼ, bilagáana doo bitaa hólǫ́ go, kóndiʼ bilagáana binaalyéʼiʼ daʼnedeiʼhiígíí chódaʼyoołʼį́ʼ. Díí éí łį́į́ naʼniilkáádigiʼ kʼédaʼdiilyé biłnaʼanish, beeʼnaʼanishʼíʼ, áádóó beeʼeldǫǫh bilagáana bitsʼą́ą́hdę́ę́ʼ daʼnedeiʼhiígíí chódaʼyoołʼį́ʼ. Naaná Oodlaniʼjiʼ binaʼantin ałdóʼłá daʼyoosdlą́ą́d. 1600–1700 biyihah yę́ędą́ą́ʼ áádóó 1700–1800 biyihah yę́ędą́ą́ʼ łóódtsoh nidaasnii áádóó 25% bigháágo Dilzhʼiʼ Dineʼé bitsʼiis adein dazlį́į́h. Naaná nidaʼdiibahgo ałdóʼ łahgo átʼéego adaʼaałʼį́ʼ daazlį́į́h, áłtsé éí doo naaldloohshii doo deinʼį́į́hdaʼ nitʼę́ę́h, áádóó bílaʼashdlaʼí ałdóʼ dooyiisnááh andaʼyiilʼį́į́hdaʼ nitʼę́ę́h. Naakétłʼáhí / Kétłʼáhí yiikʼiʼjigo nidaʼdiibahgo bílaʼashlaʼiʼ yiisnááh andáʼyį́į́hígíí éí naalté nilį́į́hgo naʼhaniih, Naakai bichʼį́ʼ. Díí éí Naakáí dinéʼiʼ bikin naazhjáágo bílaʼashdlaʼí nidaʼhaniih, áádóó éí biniidináʼ adooleʼéʼ baʼdahaaniił.

Bilagáana nidaʼ hanę́ę́h

1820’s biyihah yę́ędą́ą́ʼ éí bilagáana chaaʼ haʼdaalzhééʼiʼígíí Dilzhʼiʼ Dineʼé bikéyahjįʼ chʼiʼ naʼhaazná, díí éí tó daʼnilį́į́hgo niʼdaalzhéé: Salt, Gila, dóó Bill Williams Rivergoná. 1829 biyihah yę́ędą́ą́ʼ Hastiin Biʼééʼ Łichíiʼii dóó Hastiin Ewing Young Dilzhíʼí Dineʼé bikéyahdi łį́į́ biłnaaskáí, íídą́ą́ tʼáá ákwii tłʼéʼ Dilzhíʼí baʼtį́į́h nakáágo łįįʼ dóó dzaanéézłá bitsʼáh naaztséédiʼ, áádóó beeʼódleehí ałdóʼ beeʼneestʼį́į́h.

Naaltsoos Saani Guadalupe-Hidalgo (Treaty) wolyéego hadiilyá doo bikʼiʼjiʼ Wááshindoon bisiláołtsooí Dilzhʼí Dineʼé bikéyahjiʼ chʼíʼdahanééhgo yanidiikai. 1849 biyihah yę́ędą́ą́ʼ éí Óola hadeilį́į́h Ahééháshį́į́h Hahoodzodi, iidą́ą́ bilagáana akwíidi mííl shį́į́h chʼiʼdaʼhazná Dilzhʼí bikéyah bikáágo. Ákwii tʼéínidiʼ Dilzhíʼí Dineʼé doo bilagáana yitʼáájiʼ nidaʼkaidaʼniitʼę́ę́h.

1852 biyihah yę́ędą́ą́ʼ éí Wááshindoon bisiláołtsooí dóó Dilzhíʼí ałchʼíʼ nidaazbaaʼ, díí éí Dilzhíʼí Tolkepaya daalyéígíí Quechan Dineʼé yiiłʼałhiidiikáí. Díí éí Tó Ntsʼósíkooh tséʼna ninahdaʼał oołgo yééʼakiʼniidikáí nitʼééh, bilagáana agáá daʼhódeistʼą́ʼ. Díí éí bilagáana sééshį́į́hgo biniiná, Wááshindoon bisiláołtsooí yiilʼááhdiʼ. Siláołtsooí Major Samuel Heintzelman wolyéego Wááshindoon daʼbiłʼááhdiʼ.

1851 biyihah yę́ędą́ą́ʼ éí bilagáana "Oatman" dalyééhgo Dilzhíʼí bikʼiʼdaʼhiizná, áádóó éí Hastiin Royse Oatman dóó yiiłʼííná ííłʼííniʼígíí sééshį́į́h. Baʼałchʼinii táágo asdahaaskáí: Ashkii Lorenzo wolyéígíí áádóó atʼééké naakigo biʼooʼ. Atʼééd Olive dóó Mary Ann éí bidiisnááh áádóó naalté nilį́į́hgo naʼhaasniih Mojaves bichʼį́ʼ. Díí éí naaltsoos bee nidaʼneezdéíʼ: "Captivity of the Oatman Girls" wolyé naaltsoos.

1863 biyihahgo éí bilagáana óola hadeilį́į́h Lynx Creekdi (Náshdóí Bikoohdi kin dah shijaaʼígíí, Hoozdo Hahoodzodi), áádóó éí bilagáana nidaʼhanę́ę́hgo yaʼniidikáí. Díí éí Hassayampa dóó Agua Fria Tó nilį́į́h naʼhosʼą́ą́ʼdiʼ. Áádóó éí Fort Whipple wolyéego ałdóʼ aalyá.

Hoozdo Hahoodzodi bilagáana nidaʼhanę́ę́hígíí biniʼdahʼatʼáʼ

Tʼááchʼil 1863 biyihah yę́ędą́ą́ʼ éí Dilzhíʼí Tolkepaya wolyéígíí, aadę́ę́ Hastiin naagáágo Quashackama wolyéego. Hoozdo Hahoodzojiʼ bitsį́ʼ yishtłizhii biłnaʼanish yaʼdahnaʼhaaztʼą́ą́niígíí, yiiłʼałhiikáí. Díí éí bilagáana Hastiin Charles Poston, dóó Naakétłʼáhí Dineʼé, Dilzéehii, dóó Chemehuevi Dineʼé yiiłʼałhiikáí áádóó éí ałhiiłnaʼanish dóó chiidaʼhojoolʼį́į́h doolééł biniiyé. Díí éí Fort Yuma hoolyédi kin daʼshijááʼiʼdi ahótʼį́į́hdiʼ. Kóhnidiʼ díí ałgáádeitʼáániígíí éí Wááshindoondę́ę́ʼ doo naaltsoos bikʼíʼniʼiitʼą́ą́hdaʼ (Wááshindoondi bee hazʼáanii ádeiłʼíníígíí doo yeeʼlą́ʼ daʼaslį́į́hdaʼ).

Akʼóhnidiʼ díí ałhaʼdeetʼáánígíí bilagáana dooyiikʼéʼdaʼhoołʼį́į́hdaʼ, áádóó bilagáana Dilzhíʼí Dineʼé nahjiʼ adaʼhiidoonééł daʼnį́į́hgo yiniidaʼhóʼáah. Áádóó Wááshindoongo ałdóʼ ákwiitʼéigo naaltsoos ninahdeiłtsoos. Naaná Náshdóí Bikooh binaaltsoos haʼhiindeiʼígíí "Arizona Miner" wolyéígíí, bikáaʼgi díí átʼéego naaltsoos bikáaʼgi saad daʼshijáá: "Ałtsoʼ naaztséédijiʼ tʼéiyá yáʼátʼééh, tsʼį́į́łgo alyáágo tʼéiyá."

Hastiin Braatz wolyéígíí bahanéʼ, "Niłchʼiʼtsoh 1864 yę́ędą́ą́ʼ éí Fort Whippledę́ę́ʼ siláołtsooí Dilzhíʼí Yavapé wolyéígíí yiikʼiʼdaʼhiiznágo Dilzhíʼí dį́į́ tsʼáhdahgo naaztséédi áádóó tsootsʼiidgo éí beʼaldǫǫh bikʼaʼ habiizkaal." Áádóó Yas Niłtʼéés biyiiyiʼ yiidziił góneʼ, éí siláołtsooí Fort Whippledę́ę́ʼígíí Dilzhíʼí Dineʼé yiikʼiʼdahiizná naaná. Áádóó iidą́ą́ naadiin tséébii naaztséédi áádóó Dilzhíʼí Dineʼé binaatʼaanii Hoseckrua dóó Hastiin John Dunn séésgį́į́h (Hastiin John Dunn éí Wááshindoondę́ę́ʼ Bitsį́ʼ yishtłizhii yiiłnaalnishí nilį́į́hgo yiniiyé naagáá nitʼééh).

1864 biyihahgo éí Hastiin John Goodwin, (Hoozdo Hahoodzo binaatʼaanii áłtsé abiʼdiilyáʼígíí) anį́į́hlá, "tʼáá ałtsoʼ Bitsį́ʼ yishtłizhii Hoozdo Hahoodzo biyiiʼ góneʼ kéídaʼhótʼį́ʼniígíí kéyah báhahoodzogo adoolnį́į́ł." Áádóó tʼáá éí biyihah biyiiʼ Wááshindoon bisiláołtsooí adaʼdiinį́į́hdiʼ, "Díí Dilzhíʼí Dineʼé dóó Dziłghą́ʼí Dineʼé bitáágiʼ hastóí dóó ashiiké danilį́į́hniígíí haʼdaʼąąntʼáágo bee aldǫǫh bee bitáá dooldǫǫł; anaaʼ daʼniilį́į́hniígíí biniiná, áádóó ááhooshtʼįįhígíí éí doo bitáá dooldǫǫłdaʼ."

Áádóó tʼáá doonizáá naʼhalzhííshiʼ, Dilzhíʼí Dineʼé binaatʼaaniiłá séésyį́į́h. Áádóó éí biniiná hóóchįįdiʼgo Dilzhíʼí bilagáana tsin naabąąs yéédeikááʼiʼgiʼ yiikʼiʼdaʼ hiiznáʼ. Áádóó éí ahótʼį́į́hdiʼ doobikʼiʼjiʼ atiin daʼdeilkáál. Áádóó éí Wááshindoon bisiláołtsooí adaʼdiinį́į́hdiʼ, "Tʼáá ałtso Dilzhíʼí / bitsʼį́ʼ daashtłʼizhígíí danilį́į́hígíí éí anaaʼ daʼnilį́į́h. Áádóó ałtsó nááztséédigo tʼéiyá."

Niłchʼiʼtsoh 1872 biyihah yę́ędą́ą́ʼ éí Hastiin Colonel George Crook wolyéego Dziłgą́ʼiʼ nidaʼałkááhigi chóʼyoosʼį́į́hdiʼgo Dilzhíʼí Hastiin Kwevkepaya wolyéego hainééztʼąąʼ, áádóó tsékooh Salt River Canyon hoolyéedi tséʼáán góneʼ nidaʼbiilkááhígíí yikʼiʼdaskai (Bilagáana bizaadjí tséʼáán Skeleton Cave wolyé). Díí Hastiin Kwevkepaya éí bilagáana yikʼiʼjiʼ nidiʼbaaʼgo hóółchįįhdi. Niłchʼiʼtsoh 28go yoołkááłgo Hastiin Captain William Brown dóó neeznaadiin Naakétłʼáhí / Kétłʼáhí nidaʼałkááhiʼ, Hastiin Kwevkepaya doo 110 Dilzhíʼí bikéíʼnidaʼkaiígíí yikʼiʼdaʼhiizná. Áádóó aadi daʼhééldon, áádóó bee aldǫǫh bikʼaʼ tsé bitsʼáh daʼhaaltááłígíí Dilzhíʼí ákwiiné nidaʼniitʼinígíí naaztséédiʼ. Áádóó tsé bidááhdę́ę́ʼ éí siláołtsooí tsé adaʼadah yiismaas Dilzhíʼí tséyaʼ nidaʼnitʼį́ʼígíí yiikʼiʼjiʼ. Ałtso bikʼiʼ déísdeigo éí tʼáá naadiin Dilzhíʼí yiidziiʼ, łáhjiʼ éí ałtso naaztséédiʼ. Áádóó daʼdziiʼígíí éí Camp Grantdi awáalya naʼhaaztʼááʼgo alyá. Áádóó éí Dilzhíʼí Dineʼéłágo nidahkáígíí Wááshindoon bisiláołtsooí yichʼiʼ ááhooshtʼįįh, díí éí kin Camp Verdedi yiikáí (Tʼąąchil 06, 1873go yoołkááłgo Dilzhíʼí Wááshindoon yaʼadahdeistʼąąʼ).

1925 biyihahgo éí Dilzhíʼí Dineʼé Fort McDowelldę́ę́ʼ nidaʼkáíʼígíí dóó Hoozdo Áłtsʼíísí Bił Hahoodzo biSiláo, Dilzhíʼí tsékoohdi naaztséédiʼ yééhbitsʼin ninaʼdah yiisdláá, áádóó hajóóʼoʼ yooʼáándaalyá tʼáá Fort McDowell cemeterydi.

1886 biyihah yę́ędą́ą́ʼ éí Dilzhíʼí nidaʼałkááhiʼ Wááshindoon bisiláołtsooí yikaa iijéé, díí éí Chíshí Dineʼé haʼdeintʼáágo áádóó Maʼii Ashkii haʼdaalzhééhgo.

Kʼad Dilzhíʼí Dineʼé biniʼdahaasdzo

Dilzhíʼí Dineʼé doo Dziłghą́ʼí Camp Verdejiʼ bikéyahígíí

Dilzhíʼí Dineʼé dóó Dziłghą́ʼí Dineʼé binaʼhaasdzoígíí éí Camp Verde Reservation wolyéego aalyáʼ. Dilzhíʼí Dineʼé tó yaʼnidaʼaazgééd daʼdáʼákʼéhgo áádóó éí akǫǫʼ tó bee nidaʼąnyéézh biniiyéʼ. Áádóó ashdlaʼ tsin sitʼą́ʼ anzááhgo tó yaʼnidaʼaazgééd (8 km). Áádóó bilagáana bikʼéhgo nidaʼanishígíí dóó tʼáádi bilagáana bitsį́ʼ yishtłizhii yiiłniʼdaalnishígíí doo bił yáʼadahtʼééhgo Wááshindoongo naaltsoos hádeiʼdiilá. Dilzhíʼí Dineʼé yikʼiʼjiʼ daʼnilį́į́hgo. Áádóó Camp Verde Reservationgi kéyahígíí bilagáana baʼdeitʼąąʼ, áádóó Woozhchʼiid 1875 biyiiʼ Dilzhíʼí Dineʼé ałgáániʼ bidéélkáádiʼ áádóó éí San Carlosgo bidiʼnéélkáádiʼ. 180 tsin sitʼą́ʼ anzáádiʼ Camp Verde dóó San Carlosjiʼ (290 km). Neeznaadiin Dilzhíʼí Dineʼé neeznáá bidiʼnoolkááłgo.

1900’s biyihahgo éí Dilzhíʼí Dineʼé San Carlos Reservationdę́ę́ʼ yooʼandah yiintʼį́į́hgo Camp Verdejiʼ ninaʼhaazhjéé. Áádóó 1910 biyihahgo éí 40 acresgo kéyah baʼnideitʼą́ʼ (161,874 m²), áádóó éí bikʼiʼjiʼ éí 248 acres kéyah baʼnidaʼdeitʼą́ʼ (1,003,620 m²). Naakigo ałʼąąh hazʼąąhgi kéyah Middle Verde Indian Reservation wolyéego aalyá. Áádóó 1937 biyihahgo díí naakigo kéyah anideitʼąąhniígíí éí bízhiʼ łahgo oolyéego alʼááh, áádóó kéyahígíí ałdóʼ ałhiihíídzo. Azhíʼígíí éí Camp Verde Yavapai-Apache tribe aalyá, áádóó naasdiʼ iindaʼ Yavapai-Apache Nation wolyéego aalyá. Diishjíʼdiʼ éí Yavapai-Apache bikéyah 665 acres aniiłtso (2.7 km²) áádóó dį́į́ ałʼąąhgo kéyah daʼnaazniil.

Dilzhíʼí Dineʼé Náshdóí Bikoohji bikéyahígíí

Dilzhíʼí Dineʼé Náshdóí Bikoohji bikéyahígíí éí 1935 biyihah yę́ędą́ą́ʼ kéyah baʼnideitʼą́ʼ. Áłtsé éí kéyah 75 acres aniiłtsogo baʼnideitʼą́ʼ (300,000 m²). Díí kéyah éí Fort Whipple siʼąąh nitʼę́ę́hígíí Dilzhíʼí kéyah banideitʼą́ʼ. Áádóó 1956 biyihahgi éí kéyah 1,320 acres aniiłtsogo (5 km²) kéyah binaaneidzo.

Dilzhíʼí Dineʼé Fort McDowelljiʼ bikéyahígíí

1903 biyihah yę́ędą́ą́ʼ éí Hastiin alą́ąjįʼ dahsidáhígíí Theodore Roosevelt Fort McDowellgi kéyah siʼąąhniígíí Dilzhíʼí Dineʼé yédiníʼąąh, díí kéyah éí 40 tsin sitʼą́ʼ dikʼą́ʼ aniiłtso (100 km²). Áádóó 1910 biyiiʼ yiihahgo éí Wááshindoondę́ę́ʼ bitsį́ʼ yishtłizhii yiiłniʼ daalnishígíí éí Dilzhíʼí Dineʼé yiikʼiʼjiʼ daʼdeisnish. Díí kéyah bikáaʼgi Dilzhíʼí Dineʼé łáhjigo nidaʼdoonééł, bilagáana baʼhwiidoo aał daʼniihgo yiniidaʼhoʼááh. Nitʼééh Dilzhíʼí Dineʼé Fort McDowellgi daʼbighanígíí éí yiichʼááʼ niikai, áádóó Wááshindoondi bee hazʼáanii ádeiłʼíníígíí yiʼdahgiʼ niikaigo doodaiiʼ áádóó doo ákwii tʼéi da daniihgo naaltsoos nideistsooz. Áádóó éí aadi Dilzhíʼí Dineʼé daʼhóneisná (Bikʼiʼjiʼ niniʼkę́ę́z).

Ałdóʼ yídííłtah...

Bitsį́ʼ yishtłizhii

Béésh Łichíʼii biyiʼdóó ił Nahazʼą́ baa Haneʼ