Chʼosh doo yitʼínii

"Wikiibíídiiya" bitsʼą́ą́dę́ę́ʼ
Jump to navigation Jump to search
Chʼosh doo yitʼínii, electron micrograph beeʼéélkid, malaria dóó sporozoite yiitʼíʼ, nidaʼáhná midgut dóó epithelia bitáágoʼ.

Chʼosh doo yiínii éí Bilagáana bizaadjí "microorganism" wolyé (Gwíík bizaadjí bitsʼąąʼdę́ę́: μικρός, mikrós, "small" dóó ὀργανισμός, organismós, "organism"; éí doodaiiʼ éí, díí atʼéegoʼ bikʼéʼashchʼį́į́ʼ łééh "micro organism éí doodaiiʼ éí micro-organism").

Díí chʼosh doo yiitʼínii éí chʼosh doo yitʼíinii bee nílʼíní (biiʼadées tʼį́į́ʼ) tʼáá éí tʼéiyá beeʼyiitʼį́ʼ áádóó tʼáá éí tʼéiyá bee naalkááʼ (Tʼáá anáá éí doo bee yiitʼiʼdaʼ). Chʼosh doo yiitʼínii naalkááígíí éí "microbiology" wolyé. 1675 yihah yę́ędą́ą́ʼ éí Anton Van Leeuwenhoek wolyéego áłtsé yéédiniitʼą́ʼ áádóó áłtsé yiʼyiiłtsą́ʼ.

Díí chʼosh doo yiitʼínii éí ákwii shį́į́h ałʼą́ą́ʼ átʼé, díí atʼéígoʼ ałtsá dásdzoh:

Chʼosh doo yiitʼínii bacteria
Chʼosh doo yiitʼínii dláádí fungi
Chʼosh doo yiitʼínii archaea
Chʼosh doo yiitʼínii protists
Chʼosh doo yiitʼínii tátłʼid microscopic chʼil
Chʼosh doo yiitʼínii tó biyiʼdi hólónígíí plankton, planarian, dóó amoeba
Chʼosh doo yiitʼínii virus
(Akóndiʼ łánidaʼaałkááʼiʼ adáʼníígoʼ éí díí tʼáá sáádiʼ yiisdzoh)

Asdąąʼ tʼáá ałtsóʼ chʼosh doo yiitʼínii unicellular daʼniilį́ʼ (single-cell), akóndiʼ łaʼ chʼosh doo yiitʼínii éí multicellular daʼniilį́ʼ. Díí chʼosh doo yiitʼínii éí tʼaa ałtsʼóʼgiʼ naʼhaasdząąn bikáaʼgi hólǫ́: tó biyiidi, łézh, łééʼyiʼdę́ę́ tó seidwóh hadazlį́į́hgo, tó nitéél bitłʼahdi, niłchʼiʼ biyiidi, áádóó tsé biyiidiʼ. Díí chʼosh doo yiitʼínii éí adooleʼéʼ daʼnééʼhígíí ashtʼéʼ yííłį́ʼgo átʼé (decomposer). Naaná chʼosh doo yiitʼínii éí niłʼchʼiʼ biʼyiidi nitrogen hólǫ́ ígíí ałdóʼ ashtʼéí yósin (nitrogen cycle).

Chʼosh doo yiitʼínii naalkáájiʼ dóó biłnaʼanishjiʼ éí "biotechnology" wolyé, díí éí chʼiyąąn alʼį́į́hjiʼ áádóó bizhééʼ hólóní alį́į́hjiʼ, áádóó dishjį́ʼdi éí genetic engineering wolyéego yiiłnidaalnish. Áádóó łaʼ chʼosh doo yiitʼínii éí baʼatʼéʼ adein, áádóó łaʼ éí baʼatʼéʼdaʼ hólǫ́. Baʼatʼéʼdaʼ hólǫ́ ígíí éí naałniih bitsʼąąʼdę́ę́ hólǫ́, díí éí bílaʼashdlaʼí bitsʼiis bitáájiʼ iiʼnótʼį́į́ʼ yiilééh, áádóó naaldloshiʼ bitsʼiis bitáájiʼ ałdoʼ iiʼnótʼį́į́ yiilééh, áádóó chʼil dóó nanséʼ ałdóʼ bitsiin bitáájiʼ iiʼnótʼį́į́ʼ yiilééh.