Ínsadoobíídiiya
Ínsadoobíídiiya éí naaltsoos bikáaʼgi adooleʼéʼ doonaʼnitłʼahgo bikʼéʼashchíʼgo bikáá aalyá, áádóó doonaʼnitłʼohgo bikʼijiʼdi dootʼį́į́ł. Díí naaltsoos ínsadoobíídiiya éí tʼáá ałtsoʼ bílaʼashdlaʼí bił bee hozinígíí dabikáá; éí doodaiiʼ éí, ayiisígíí haʼtʼíʼ shííh daʼbikááʼígíí yaʼhaalnéʼ łééh. Naaná díí naaltsoos ínsadoobíídiiya éí bitsʼááh dooʼihooʼaah biniiyé bikáá adaalyá.
Saad "encyclopaedia" éí Gwíík dinéʼiʼ bizaad átʼé, díí saadígíí éí "ἐγκύκλιος παιδεία" (enkyklios paideia, díí átʼéego saad bee ajinííh), tʼáá ałtsoniʼ bihooʼdooʼaałígííʼ oolyéé (tʼáá bikaaʼígíí yaʼhalnéʼgo). 1541 biyihah yę́ędą́ą́ʼ, Hastiin Joachius Fortius wolyéego saad encyclopaedia áłtsé chooʼyoosʼį́į́hdiʼ. Díí naaltsoos éí Lucubrationes vel potius absolutissima kyklopaideia (Basel, 1541) wolyé bikʼiʼaschíʼgo aalyá. Saad "encyclopaedia" áłtsé choosʼį́į́hdi yę́ędą́ą́ʼ éí saadígíí noun nilį́į́hgo bikʼéʼashchíʼgo aalyá, Hastiin Pavao Skalić wolyéego naaltsoos yiinaashnishígíí éí "Encyclopaedia seu orbis disciplinarum tam sacrarum quam prophanarum epistemon" (Encyclopaedia, or Knowledge of the World of Disciplines, Basel, 1559) wolyéego yinaashnish.
Naaltsoos Ínsadoobíídiiya wolyéígíí éí akwii shííh ałʼááh átʼé. Bilagáana Tótaʼ Dineʼé bikéyahdą́ą́go éí biʼínsadoobíídiiya, Encyclopædia Britannica wolyé. Díí naaltsoos éí tʼáá yéigo bílaʼashdlaʼí daʼyooʼį́ʼ áádóó naaltsoos ałdóʼ bee hodilzhin. Naanáłá éí ínsadoobíídiiya azee ąąh adalʼį́į́hjiʼ baʼadaalyá, Taberʼs Cyclopedic Medical Dictionary łá wolyé. Áádóółá ínsadoobíídiiya bikʼíʼdaʼashchíʼniígíí éí bílaʼashdlaʼí biʼooʼdląʼ daʼbikáá; éí doodaiiʼ éí, haitʼéigo adooléʼiʼ bílaʼashdlaʼí yaʼnitsiʼdaʼ kéésígíí dóó deiʼnííłʼį́, Biʼéé łichiiʼiʼ biʼínsadoobíídiiya (Great Soviet Encyclopedia) dóó Jewish dinéʼiʼ biʼínsadoobíídiiya (Encyclopaedia Judaica) akwii tʼéíʼ.
Nitʼąąʼ nahané
[łahgo áshłééh | łahgo áshłééh]Naaltsoos Chilam Balam
[łahgo áshłééh | łahgo áshłééh]Naaltsoos Chilam Balam wolyéígíí éí Bitsįʼ yishtłizhii Mááya dineʼé bikéyahdę́ę́ʼgo naaltsoos nidaʼnideehgo oolyé. Chilam éí priest oolyé, áádóó azhí balam éí azhí akéídę́ę́ʼígíí oolyé áádóó Shádiʼááhdę́ę́ʼ náshdóítsoh łikizhígíí ałdóʼ oolyé. Díí azhí Chilam Balam éí Hastiin Chilam Balam wolyégo naaltsoos ínsadoobíídiiya ayiilaʼ (Ínsadoobíídiiya naaltsoosígíí éí naakidi anaalyá, azhíʼígíí tʼáá Chilam Balam wolyégo). Díí Naaltsoos éí naasgo adaʼhódooniiłígíí yaʼhalnéʼ, áádóó Naakáí Łibáʼí bisiláołtsooí tó honandę́ę́ nidaʼhidoonééłígíí yahálnéʼ.
1801 biyihah yę́ędą́ą́ʼ (Mááya dineʼé bizaadjí éí: 11 Cauac 2 Ceh) dóó 1900 biyihah yę́ędą́ą́ʼ (Mááya dineʼé bizaadjí éí: 4 Etznab 6 Mac) daʼhanéʼígíí bikáá adaalyáʼ. Áádóó chʼil bitsʼą́ą́dę́ę́ʼ azhéí alį́į́hniʼígíí ałdóʼ bikáá adaalyá. Áádóó Nitʼąąʼ nahanéʼígíí ałdóʼ bikáá, tʼáá doo Naakáí Łibáʼí bisiláołtsooí nidaʼhanééh yę́ędą́ą́ʼígíí ałdóʼ bikáá áádóó nidaʼhaznáá doo kwiishdę́ę́ adaʼhótʼį́į́hiʼígíí bikáá. Áádóó sǫʼ nidaʼkáíʼgiʼ ałdóʼ bikáá áádóó naʼhadiziid dóó yoołkááłígíí ałdóʼ bikáá adaalyá nitʼę́ę́ʼ (Yoołkááłígíí dóó nahádiiziidígíí éí Mááya kʼéhjí yaʼhalnéʼ). Díí naaltsoos bikáaʼgi bikéʼashchʼiniʼígíí éí alphabets choozʼį́į́d, áádóó Mááya logographies tʼáá doo choozʼį́į́daʼ (Maya glyphs).
Mááya dineʼé bikéyahdę́ę́ʼgo tʼáá dikwiiʼiʼ naaltsoos chʼiʼdaʼ hanéézdéʼ, Ééʼ neishoodii ałtsó Mááya dineʼé biʼÍnsadoobíídiiya déídiiłíd (Yaʼiishjááshtsoh 12, 1652 biyihah yę́ędą́ą́ʼ naaltsoos ałgáá adaʼyiilá áádóó déídiiłid). Ééʼ neishoodii Hastiin Diego de Landa wolyégo áádóó bizaad kʼégo biniiná naaltsoos dadoodlid; łaʼ nidaʼałkááʼiʼ daʼnį́į́hgo éí 5,000 ánéelą́ąʼgo Mááya binaalyéʼiʼ déídoosinígíí daʼdoodlid áádóó 27 ánéelą́ąʼgo naaltsoos glyphs bee bikʼiʼdaʼashchiʼniʼígíí ałdóʼ déídiiłid. Hastiin de Landa anį́į́hlá, díí biniiná Mááya dineʼé dooʼ oodláanii daʼlééhdaʼ, áádóó díí chį́į́hdi naaltsoos bikáaʼgi binaʼhagą́ą́ yiikáá ayiilá.
Naaltsoos Codices
[łahgo áshłééh | łahgo áshłééh]
Bitsįʼ yishtłizhii Naakáí dinéʼiʼ binaaltsoos codices wolyéígíí éí ínsadoobíídiiya adaʼtʼéí. Łaʼ naaltsoos adaalyáʼígíí éí tʼáá doo Naakáí Łabáʼí bisiláołtsooí nidaʼhánééh yę́ędą́ą́ʼ bikáá adaalyáʼ nitʼééh. Áádóó łaʼ éí Naakáí łabáʼí nidaʼházná doo bikʼiʼjíʼ. Díí naaltsoos Codices wolyéígíí éí Naakáí dinéʼiʼ biʼooʼoolʼį́į́ł (Naakaii Bikéyah) bikáá áádóó 500 ánéelą́ą́ʼ Naakáí biCodices nidaʼnidééh dííshjį́ʼgo.
Łaʼ naaltsoosígíí bikáaʼgi nidaʼashchʼáá, díí naaltsoosígíí éí tʼáá naasidiʼ adaalyáʼígíí akwii tʼéigo adaalyá. Áádóó kwiishdę́ę́ naaltsoos daʼdinéézdéʼígíí éí Classical Nahuatljí bikéʼdaʼashchiʼ áádóó éí bikʼiʼ nidaʼashchʼáá.
Naaltsoos codices daʼbizhí: Codex Borbonicus, Boturini Codex, Codex Mendoza, Florentine Codex, Codex Osuna, Aubin Codex, Codex Magliabechiano, Codex Cozcatzin, Codex Ixtlilxochitl, Libellus de Medicinalibus Indorum Herbis áádóó łaʼ éí tʼáá doo kwiiʼiʼ bikáá adaalyáʼdaʼ (tʼáá átʼéego 500 naaltsoos nidaʼnidé).
Tʼáá dikwiiʼiʼ Naakáí binaaltsoos daʼdzíí, łáhjįʼ éí Ééʼ neishoodii ałtsó déídiiłid.
Roman bikéyahdę́ę́ʼgo ínsadoobíídiiyaʼígíí
[łahgo áshłééh | łahgo áshłééh]
Ínsadoobíídiiya áłtsé alʼááhígíí éí Roman dineʼé (Bilagáana daʼbiʼzázi) bitsʼąądę́ę́ʼgołá áłtsé aalyá, díí naaltsoosígíí éí "Naturalis Historia of Pliny the Elder" wolyé. Díí naaltsoos éí 37 naaltsoos ałkéʼdasdzo, naʼachąąh, hooghan adalʼį́jiʼ yaʼhalnéʼ, áádóó kéyah bikáágo nanisé bahanéʼ, azee, kéyah bikáágo tsé ałʼááh átʼéígíí. Díí naaltsoos ałtso aalyágo éí 20,000 ánéelą́ąʼgo adooleʼéʼ daʼbikáágo aalyá áádóó díí naaltsoos éí 77 AD biyihahgo bee naʼneizdéí.
Áádóó Hastiin Marcus Terentius ałdóʼ ínsadoobíídiiyałá ayiilá, díí hastiin biʼínsadoobíídiiya diishjíʼ tʼáádiʼ naaltsoos bee nidaʼniidéí. Naaltsoos Roman dineʼé adaʼyiiláʼ yę́ę́hʼígíí doo beeʼdahoozinda, Dark Ages biholzhiish yę́ędą́ą́ʼ yoʼadahiineesdéí dóó baʼdaadííldeeh (Dark Ages bee hóʼjigoʼ hoolzhiish yę́ędą́ą́ʼ éí bilagáana bikéyah bikáaʼgi bee hozʼaanii dóó akʼéʼalchíʼ áádóó naaltsoos wooltá dóó adooleʼéʼ bodaʼhoʼááhígíí baa daadííldééh áádóó baʼdahaʼ yoosnáʼ). 1469 biyihah yę́ędą́ą́ʼ éí Hastiin Marcus Terentius biʼínsadoobíídiiya naaltsoos bee nidaʼneezdei, bikʼéʼ ashchíʼgo anaalyá. Díí naaltsoos éí tʼáá yéigo bee hodiilzin. Naaltsoos bikáaʼgi bikʼéʼashchííniʼígíí éí Roman binaʼachááʼ, biʼzaad, azee chooʼda į́į́hnígíí, áádóó Roman technology dóó engineering ałdóʼ daʼbikáá.
Middle Age wolyéego biiyiʼ yihah yę́ędą́ą́ʼ
[łahgo áshłééh | łahgo áshłééh]Hastiin Saint Isidore wolyéego ínsadoobíídiiyałá ayiilá, kin Seville holééhdę́ę́ éí naaghágo. Naaltsoosígíí éí Etymologiae wolyéego ayiilá, 630 biyihah yę́ędą́ą́ʼ. Díí naaltsoos éí 448 naaltsoos ałkéé biiyiisdzo, tʼáá átʼé naaltsoos ałhiiniilgo naadiin haniidei.
Hastiin Bartholomeus Anglicus wolyéego ałdóʼ ínsadoobíídiiya ayiilá, 1240 biyihah yę́ędą́ą́ʼ. Díí naaltsoosígíí éí De proprietatibus rerum wolyéego ayiilá. Naanáłádoʼ Hastiin Vincent of Beauvais] wolyéego ałdóʼ ínsadoobíídiiya ayiilá. Díí naaltsoos éí Speculum Majus wolyéego ayiilá, 1260 biyihah yę́ędą́ą́ʼ. Díí naaltsoos 3di míiltsoh saad biiyiʼ yiisdzo.
Ásáí Dineʼé dóó Tsiikʼi Déíbaalí Bikéyahdę́ę́ʼ ínsadoobíídiiya adaalyáʼígíí
[łahgo áshłééh | łahgo áshłééh]Ásáí dinéʼiʼ bikéyahdę́ę́ʼ ínsadoobíídiiya hadahiineezdeiʼígíí éí scientific method, historical method, dóó citation wolyéígíí bee dahólǫǫhgo hadahiineezdei. 960 biyihah yę́ędą́ą́ʼ éí ínsadoobíídiiya Brethren of Purity of Basra wolyéego haaltsʼid. Naanáłá ínsadoobíídiiya hadahiineezdeiʼígíí éí Abu Bakr al-Razi’s wolyé ałdóʼ, díí naaltsoos éí scienceji bił naaztʼiʼígíí haʼhaalné. Naanáłá ínsadoobíídiiya éí Mutazilite Al-Kindi’s wolyéego haaltsʼid, díí naaltsoos éí 270 ánéelą́ą́ʼ naaltsoos haniidei. Ínsadoobíídiiya Ibn Sina’s medical ałdóʼ wolyéego aalyá, díí naaltsoos éí tʼáá yéigo choʼį́į́hgo naʼhonaadiʼ (Neenaadiin nahaigo).
Ásáí dineʼé dóó Tsiikʼi Déíbaalí Bikéyahdę́ę́ʼ hastóí ínsadoobíídiiya adaalyiilígíí éí Hastiin Asharites, Hastiin Al-Masudi, Hastiin Tabari daalyé. Naaltsoos adaʼyiiláʼígíí éí Prophets dóó Kings, Ibn Rastah, Al-Athir, dóó Ibn Khaldum daalyé, tʼáá Ásáí dineʼé bizaadji éí díí naaltsoosígíí Muqadimmah deiłní (Doo ínsadoobíídiiya deiłniihda). Díí naaltsoos Muqadimmah wolyéígíí éí tʼáá diyingo banitsáʼhakéés. Ásáí dineʼé naaltsoos bikáaʼgi akʼéʼda ałchíʼgo isnad wolyéego yiikʼéʼgo adaʼałí ("Hané bikááʼígíí tʼáádaʼ tsʼiʼ akwii tʼéigo doo tʼáádaʼ tsʼiʼ anííhgo" wolyé saad isnad).
Tsiiʼyiishbizhí Dineʼé Bikéyahdę́ę́ʼgo ínsadoobíídiiya adaalyáʼígíí
[łahgo áshłééh | łahgo áshłééh]
Tsiiʼyiishbizhí Dineʼé bikéyahdę́ę́ʼgo ínsadoobíídiiya adaalyáʼígíí éí Four Great Books of Song wolyéłá. 1001–1100 biyihah yę́ędą́ą́ʼ (Early Song Dynasty 960–1270 yihah) dį́įʼgo naaltsoos haʼniidei. Naaltsoos dį́į́ góneʼ yiiltsʼiłígíí éí Prime Tortoise of the Record Bureau wolyé, díí naaltsoosígíí éí 9.4 miil tsoh saad bikʼiʼ siniil, áádóó 1000di mííl naaltsoos bee ahnííde. Tsiiʼyiishbizhí Dineʼé Bikéyahdi éí tʼááląʼiʼ akʼéʼ daʼałchí hólǫ́ áádóó akwiigo shííh ínsadoobíídiiya adaʼyiilá. Hastiin Shen Kuo (1031–1095) ínsadoobíídiiya Dream Pool Essays wolyéego naaltsoos bizhíʼ ayiilá, 1088 biyihah yę́ędą́ą́ʼ naaltsoos haltsʼiʼdiʼ. Hastiin Wang Zhen (1290–1333) ałdóʼ ínsadoobíídiiya ayiilá, Nong Shu wolyéego naaltsoos bizhí ayiilá. Díí naaltsoos éí 1313 biyihah yę́ędą́ą́ʼ ayiilá. Hastiin Song Yingxing (1587–1666) ałdóʼ ínsadoobíídiiyałá ayiilá, díí naaltsoos éí Tiangong Kaiwu wolyéego ayiilá. Naʼakwiiné éí naaltsoos Tiangong Kaiwu wolyéego ayiilá.
Tsiiʼyiishbizhí Dineʼé Bikéyahdi Hastiin Emperor Yongle wolyéego natʼaanii nilʼįįh, Ming Dynasty yę́ędą́ą́ʼ daʼsidah natʼaanii nilį́į́hgo daʼsidah. Ínsadoobíídiiya yikʼiʼ déízʼį́į́hgołá aalyá, naaltsoosígíí éí Yongle Ínsadoobíídiiya wolyé, díí naaltsoos ayoo adeitʼą́ą́go ałhiʼníniil. Díí naaltsoos éí 1408 biyihah yę́ędą́ą́ʼ ałtso aalyá, áádóó 370di míiltsoh saad bikʼiʼ daʼashchíʼ. 11,000 ánéelą́ąʼgo naaltsoos tʼáá iilá bee bikáá adaalyá áádóó 11,000 naaltsoos haʼniidei.
Hastiin Emperor Qianlong wolyéego naatʼaanii nilʼįįh, Qing Dynasty yę́ędą́ą́ʼ naatʼaanii nilʼįįhgo daʼsidah. Iidą́ą́ ínsadoobíídiiya yikʼiʼ déízʼį́į́hgołá aalyá, naaltsoosígíí éí Siku Quanshu wolyéego bizhíʼ aalyá. Díí naaltsoos éí 4.7 miil tsoh anéélʼąąh naaltsoos biiʼnaastzooz bikʼíʼ daʼashchíʼgo. Naaltsoos poems yiiłníʼniʼígíí 40,000 biyiiʼ yiisdzo.