Diné Bizaad yee Nidaazbaaʼígíí
Diné bisiláołtsooí bizaad chodeiyoosʼįįdígíí éí "Diné Bizaad Yee Ndaazbaaʼígíí" daolyé (Bilagáanakʼehjígo Navajo Code Talkers daolyé; díí kódaolyéego bee bééhoʼdilzin).
Diné bisiláołtsooí bizaad chodeiyoosʼįįdígíí baa haneʼ
[łahgo áshłééh | łahgo áshłééh]
Hastiin Philip Johnston (1892–1978) tʼááłáʼídi mííl yázhí dóó biʼąą tseebíídi neeznádiin dóó biʼąą náhástʼéídiin dóó biʼąą naaki yihah yę́ędą́ą́ʼ biʼdizhchį́ áádóó ńléí tʼááłáʼídi mííl yázhí dóó biʼąą náhástʼéídi neeznádiin dóó biʼąą tsostsʼidiin dóó biʼąą tseebíí yihahjįʼ hijiináá nítʼę́ę́ʼ.) Diné Bizaad choidooʼį́į́ł níigo naaltsoos łaʼ haidiilaa. Díí naaltsoos tʼáá tsxį́įłígo haidiilaaígíí éí Wááshindoon bisiláołtsooí (Marine Corps) bee dawójíhígíí bichʼįʼ ályaa. Naaki góneʼ yéigo daʼahijoogą́ą́ʼ yę́ędą́ą́ʼ ákótʼéego baa hodeistʼą́. Díí Hastiin Johnston Diné Bikéyah hoolyéedi biyaa hooʼaʼ. Bimá dóó bizhéʼé Diyin God deiyoodláanii nilį́įgo hááhgóóshį́į́ Diné Bikéyah bikááʼgóó Diyin God Bizaad yaa halneʼ łeh nítʼę́ę́ʼ. Áádóó Diné Bizaad tʼáá yéigo yóhoołʼaah nítʼę́ę́ʼ áádóó Diné Bizaad ałtsxo yóhoołʼą́ąʼgo dóó wóshdę́ę́ʼ hááhgóóshį́į́ doo bił nantłʼahgóó yee yááłtiʼ. Íídą́ą́ʼ Diné Bizaad doo ayóo bikʼéʼalchíi da nítʼę́ę́ʼ dóó ayóo gaʼ há nantłʼahgo biniinaa chʼééh bóhojoołʼaah łeh nítʼę́ę́ʼ. Hastiin Johnston Diné Bizaad choidooʼį́į́ł níigo yaa ntsídeezkééz. Nááná íídą́ą́ʼ Diné doo Diné danilínígíí tʼáá díkwíhí Diné Bizaad deidiitsʼaʼ nítʼę́ę́ʼ. Dííshjį́įdi ałdóʼ tʼah dii tʼáá ákótʼé.
1942 yihah yę́ędą́ą́ʼ éí Hastiin Johnston, Major General Clayton B. Vogel yichʼįʼ naayá, díí Hastiin éí iidą́ą́ commanding general nilį́į́h, Amphibious Corpsjiʼ (Pacific Fleet). Íidą́ą́ Diné bizaad choʼdooʼį́į́łígíí bineestʼąąʼ; díí éí kwii doogo bilagáana bizaadjí haneʼ adoolnííł áádóó éí Dinékʼéhjiʼ bikáá adoolnį́į́ł, áádóó éí béésh bee haneʼí binikáá góneʼ haneʼ adoolnííł áádóó éí nilahdę́ę́ Diné bizaadjí haneʼ yidiiztsʼą́ą́ígíí Bilagáana bizaadjí yikáá aneidoodlííł, haniihgo boʼhoodeitsʼąʼ. Naaná tʼáá 20 dah alzhin adoolééł, tsį́įłgo yiilkííłígíí neelʼį́į́hgo. Áádóó éí ałahjiʼ éí 30 dah alzhinjiʼ (tsį́į́łgo yiikííłígíí) ałtso anaalʼį́į́h.
Éí bikéédoo éí, Diné bizaad choʼdooʼį́į́łígíí bee ląąh azlį́į́h, áádóó Hastiin Vogel 200 ánéelą́ąʼgo Naabeehó siláołtsooí atah dookááh hadoonííhdi. Tʼąątsoh 1942 biyiihahgo éí 29go Naabeehó Wááshindoon bisiláołtsooíjiʼ atah yiikáí, áádóó éí boot campgóó nidaskai. Áádóó áłtsé naaskááʼígíí éí Camp Pendleton, Ahééháshį́į́h Hahoodzodi Diné bizaadjí code ádayiilaa.[1] Díí code (Saad naʼádʼinʼiilʼíʼniʼígíí) éí Joint Army/Navy Phonetic Alphabet bikʼehgo ályaa. Díí éí Bilagáana bizaad bee lą́ nidaʼíízlį́į́hígíí choʼį́į́h, áádóó saad bee álʼíní bikʼeh niniilgo ályaa (A to Zjiʼ). Naanáłaʼ saad éí ádadaalyaa, díí éí siláołtsooíji saad chodayoołʼį́į́łígíí.
Dį́įgi átʼéego bizaad chodeiyoosʼįįd
[łahgo áshłééh | łahgo áshłééh]Díí éí ałchʼííhdiʼgo chʼétʼáánígíí átʼé (example):
- Nímasii éí dadilhóni aheltłʼidígíí tʼáá yiiłniʼ (Bilagáana bizaadjí éí hand grenade)
- Chʼééh digháhii éí chidí naaʼnaʼí beeʼeldǫǫh bikááʼ dah naaznilígíí tʼáá yiiłniʼ (Bilagáana bizaadjí éí tank)
- Jeeshóóʼ éí chidí naatʼaʼítsoh beeʼeldǫǫh bikǫʼ neiyéhé tʼáá yiiłniʼ (Bilagáana bizaadjí éí bomber)
- Łóóʼtsoh éí Tsin naaʼeeł bee daʼahijighánígíí tʼáá yiiłniʼ (Bilagáana bizaadjí éí battleship).
Díí saadłá adaalyáʼyę́ę́ tʼáádi choʼdaʼį́į́hgo átʼé, díí saadígíí éí portmanteaus wolyé bilagáana bizaadjí. Díí saad naʼádʼinʼiilʼíʼniʼígíí (code) éí naaltsoos bikáaʼgi bikáá adaalyá. Áádóó éí tʼáá doo tó honaniigo nidaashjáádaʼ, tʼáá kwiidi bee naʼniitin biniiyé choʼííhgo siniil.
Aadi tó honaniidiʼ siláołtsooí Binááʼádaałtsʼózí bikéyahdi nidaʼbaaʼgo, saad naʼádin iilʼíʼni bee ałchʼíʼ hané ada jiiłʼííh. Áádóó aadi bílaʼashdlaʼí doo yaʼiiłtáʼígíí yidiis tsʼááhnidiʼ saadígíí dóó bee hozingo ałkéé nódah. Áádóó Naabeehó bisiláołtsooí éí tʼáá átʼé saad choʼyoołʼííhinígíí yinaalniih łééh.
Iwo Jima hoolyéedi
[łahgo áshłééh | łahgo áshłééh]
Naabeehó bisiláołtsooí saad naʼádʼinʼiilniʼ choʼdaʼyoołʼííhgo, saadígíí tʼáá doołá yiisííhda. Naaná saad naʼádʼinʼíílniʼ ałdóʼ bee tsʼííłgóʼ bee hané adaalyá. Iwo Jima hoolyéedi (Binááʼádaałtsʼózí Dineʼé Bikéyahdi) tʼáá yéí saad naʼádʼinʼiilniʼ choozʼííhdiʼ. Hastiin Major Howard Connor, 5th Marine Division signal officer, biyaah doo hastʼąą Naabeehó bisiláołtsooí nidaalnish. Aadiʼ yeigo ałkʼiʼjiijééhgo, díí hastʼąąʼgo Naabeehó bizaad choozʼííhdi. 800 ánéelą́ą́ʼ hané adaalyá, áádóó tʼáá doołá saad yiʼsííhdaʼ. Hóneeznaa doo bikʼiʼjiʼ Hastiin Connor anííhla, "Díí saadígíí tʼáá doo choozʼííhgo, Iwo Jimadi adoo hóneeznaadaʼ doo nitʼééh".[2]
Saad naʼádʼinʼiilni tʼáá naas choʼiihgołá saad binahóniidéí, adóółágo éí saadígíí daʼagodgo adaalyá (Tsííłgo hané alííh doolééł biniiyé). Díí éí Naabeehó bisiláołtsooí ałaʼiʼgo naʼbidiiltééhgo, ałʼááhdę́ę́ siláołtsooí daʼnaazjááʼígíí (divisions) bitáádę́ę́ʼ. Kéyah Ałkééʼ Naaznilgo Dah Ndaaʼeełíidi ałhiʼneekaigo aadi saad bihiʼdi nódahígíí dóó saad daʼagodgo adaʼdoolnííłígíí aadi yaʼnidaʼtʼíʼ. Áádóó éí naaltsoos bikáaʼgi alįįh áádóó nitʼáá tó honaaniʼgo hwiiłʼándaʼáálįįh. Áádóó éí aadi saadłágo anaadaalyáʼígíí, ninádaʼhiijintin łééh (Naabeehó bisiláołtsooí saad choʼdaʼyoołʼííhniʼígíí, tʼéiyá biłʼashjáá andaalʼííh). Cryptographic ałdóʼ wolyéígíí choozʼííhdiʼ, díí Diné bizaad naʼádʼinʼiilniʼ bigáá deiniilgo hanéʼ andaalʼííh nitʼééh.
Binááʼádaałtsʼózí Dineʼé Bikéyah Yázhí hoolyéedi anaaʼ naadaʼhósdlííhgo éí Naabeehó bisiláołtsooí choʼnaadazʼííhdi. Naaná Vietnam hoolyéedi anaaʼ naadaʼhósdlííhgo éí aadi adoo choozʼííhdidaʼ.[3]
Dóó hahdaʼ iindaʼ Naabeehó bisiláołtsooí bilaʼkʼéʼ daʼiisyá Wááshindoondę́ę́ʼ
[łahgo áshłééh | łahgo áshłééh]
("Diné Bizaad Yee Atah Naayééʼ Yikʼeh Deesdlį́į́ʼ" yikáaʼgi bikʼeʼeshchį́.)
1968 biyihah yę́ędą́ą́ʼ Wááshindoon bisiláołtsooí, Diné bizaad choozʼííhígíí yaʼdahólné (declassify aalyá).[4] Áádóó 1982 biyihah yę́ędą́ą́ʼ éí Hastiin alą́ąjįʼ dahsidáhígíí Ronald Reagan naaltsoos haidiilá, Biniʼantʼąą tsózí 14go yoołkááł góneʼ "National Navajo Code Talkers Day" wolyéego ayiilá (Díí éí tʼáá ninahah bikʼéʼ akwiiʼtʼéí doolééł).
Niłchʼiʼ tsoh 21, 2000go yoołkááłgo éí Wááshindoondi bee hazʼáanii ádeiłʼíní naaltsoos bikáaʼgi "bee hasʼaanii / Public Law 106-554, 114 Statute 2763" hadeidiilá. Áádóó Hastiin alą́ąjįʼ dahsidáhígíí Bill Clinton bizhí yikáá ayiilá. Áádóó éí 29 Naabeehó bisiláołtsooí bila kʼéʼdaʼiisyá, Wááshindoondę́ę́ʼ, díí éí Hastiin alą́ąjįʼ dahsidáhígíí George W. Bush tʼáá bisiláołtsooí yiilá kʼéʼiizlá, dį́į́go éí siláołtsooí Wááshindoondi bilaʼkʼéʼiisniil (Óola beeʼadahyágo). Ałaʼiʼgo siláołtsooí éí tʼáá doo Wááshindoongo nayáádaʼ, áádóó 24go éí siláołtsooí bikʼéí bila kʼéʼdaʼiisyá (Díí éí siláo ąąndah haskáíʼígíí / bitsiis nahasdzáán bichʼiʼ kwííndaalyáʼígíí).[5]
Wááshindoondi tsé hashtʼéʼ daalyáʼígíí bikʼiʼ nidaʼhasdzogo nitʼą́ʼ, díí éí Naabeehó bisiláołtsooí bizaadjí choʼdaʼyoosʼííhígíí bee beeʼhaníí biniiyé. Naaná Hoozdodi ałdóʼ akwiitʼéígołá siʼą́ʼ.
bitsʼą́ą́dóó ééhózinii- ^ NAVAL HISTORICAL CENTER, Navajo Code Talkers: World War II Fact Sheet
- ^ "Were it not for the Navajos, the Marines would never have taken Iwo Jima." /ibid. World War II Fact Sheet
- ^ Navajo Code Talkers, pages 9–12 March 2, 2007
- ^ Navajo Code Talker dead at age 82. Felicia Fonseca, Associated Press, Denver Post. 2008-02-11.
- ^ Bush Presents Congressional Gold Medals to Navajo Code Talkers america.gov bikáaʼgi. Butler Gray. 2005-10-06.
Díí naaltsoos yídííłtah shį́į́Aaseng, Nathan. Navajo Code Talkers: America’s Secret Weapon in World War II. New York: Walker & Company, 1992.
Durrett, Deanne. Unsung Heroes of World War II: The Story of the Navajo Code Talkers. Library of American Indian History, Facts on File, Inc., 1998.
McClain, Salley. Navajo Weapon: The Navajo Code Talkers. Tucson, Arizona: Rio Nuevo Publishers, 2001.
- National Navajo Code Talkers Day
- Wááshindoon bikéyah ałhidadiidzooígíí
- Naaki góneʼ yéigo daʼahijoogą́ą́ʼ
Béésh Łichíʼii biyiʼdóó ił Nahazʼą́ baa Haneʼ- Naabeehó bisiláołtsooí bizaad chodayoosʼįįdígíí biweb site (Bilagáanakʼehjí)
- Smithsonian Institution: American Indian Codetalkers (Bilagáanakʼehjí)